Sunuş

Torunlarım,

Deniz, İbrahim Levent ve Pelin e

adıyorum.

Geçer gider yeryüzünde

En güzel nimetler bile,

Zaman sınırlarını aşan düşüncelerimizle

Yaptığımız etki düşünenlere,

Bir tek o vardır, o kalır sonsuzluğa.

GOETHE

Vatanım

Ben yavşan yaylasında doğdum.
Gözlerim alıç ağacını gördü ilk kez,
Kulaklarım sürülerin çıngırak seslerini…
Ellerim anamın gögüslerine,
Sonra da kıraç topraklara dokundu…

Çal dağına çöken kara bulutlardan üşüyerek,
Ümit ekilen tarlalarda kavrularak,
Harman olup rüzgarlarda savrularak
Ben yavşan yaylasında büyüdüm.

Orası benim.
İki yüzlülük, döneklik,
Yok, özümde benim.
Yerimde, yurdumda, vatanımda benim.

Atalarımda bu tutkuyla yaşadı,
Bu sevgiyle öldüler.
Ve umutlarıyla gömüldüler…

Onların,
Elleri nasırlı, yüzleri nurluydu.
Başları dik, hür ve onurluydu…

Sevgiyi katık yaptılar;
Yılların bitmeyen çilesine…
Bir avuç toprak, bir avuç suyla,
Yurt kurdular, Vatan dediler ve öldüler…

İbrahim Karaca

Önsöz

Bu kitabın amacı bir ailenin Atalar zincirini gözler önüne sermektir. Atalar zinciri basit bir isim listesi, çizelge yada şemalar halinde, yalın olarak da verilebilirdi. Ancak o koşulllarda kitabın cansız ve ruhsuz olacağını düşündüm; çünkü o haliyle kitabın açıklamaları, yorumları, değerlendirmeleri ve mesajı içermeyen, kuru bir isimler listesinden ileri gitmeyeceğini düşündüm.

Öyle bir kitabın, okuyucunun kafasında beliren soruları çözemeyeceği ve ilgisini de fazla çekemeyeceğini düşünerek kitaba, anılara dayalı bir roman havası vermek istedim. Bu nedenle kitapta öyküler, anılar ve anektodlar yer almıştır. Öykülerde kendi aileme daha fazla yer vermiş bulunuyorum. Çünkü ben yaşarken gördüklerimi yazdım; onları daha iyi hatırlıyorum. Diğer yandan kitabın, aile bağları bakımından müstakbel bireylerimin, kendi öz ailelerinin geçmişini daha detaylı ve daha doğru tanımalarını sağlayacak bir belge olmasını istedim.

Kuşkusuz atalarımızın yalnızca isimleri değil, onların içinde bulundukları koşullar ve yaşam biçimleri de insan olarak bizim ilgimizi çeker ve kafalarımızda bu konuda sorular doğar. İşte okurlarımızın böylesine meraklarını gidermek amacıyla, ecdadımızın başlıca yaşadığı yer olan Yavşan yaylası hakkında da detaylı bilgi sunmuş bulunuyoruz. Bu mekanı tüm yönleriyle ele alarak geçmişini aydınlatmaya çalıştık. Baştan sona orijinal olan bu çalışma, kapsamlı ve derinliğine bir araştırma ve inceleme ürünüdür. Çok büyük bir aileyi kapsayan bu çalışmada, bilgi toplamada maruz kaldığım zorlukları burada dile getirmek istemiyorum. Ancak şu kadarını da ifade etmekten kendimi alamıyorum. Hiç kimse dedesinden öte bilgi sahibi olmadığı gibi, ilgi de duymadığını esefle gördüm. Kitabın yazılmasında başlıca kaynaklarım, bazı kitaplar ile vakıf senetleri olmuştur. Vakıf senetlerinin ele geçirilmesi ve okutulup değerlendirilmesinde karşılaşılan güçlükleri anlatmya gerek olmadığını sanıyorum. Konuyla ilgili rivayet ve tevatürleri mantık süzgecinden geçirerek, ancak mevcut bilgilerle bağdaşması durumunda değerlendirdim.

Bu çalışmayla Yavşan yaylasının tarihi ve geçmişi, hakikata yakın bir şekilde ortaya konulmuştur. Bir ailenin 650 yıllık geçmişinin yaşandığı yer olması bakımından Yavşan bu günkü haline bakılarak küçümsenmemelidir; orada şanlı bir ailenin tarihi gömülüdür.

Bu tarihin ve onun içinde yer alan atalarımızın, zincirin her bir halkasında kendi adlarıyla ve yaşadıkları yıllarla görünmeleri, onların torunlarına heyecan vereceğine ve ilgilerini uyandıracağına inanmak istiyorum. Bu ilgi, sevinç ve heyecan bana, çektiğim zorlukları unutturacak ve kıvanç verecektir.

Milletçe, geleneksel yapımızda, ruhumuza kazınmış bir özelliğimiz vardır:mahremiyetlerimizi sandığımızda saklayıp, öte dünyaya birlikte götürmek… Bu özelliğimize saygılı davranarak, birok değerlendirmeleri ve anıları, arzu ettiğim halde, kitabımıza almadım; aldıklarım ise kişileri rencide etmeyenlerdir. Bırakalım sandıktakileri; kişiler onları öte tarafa taşımaya devam etsinler. Gene de bu konuda kırılanlar olursa, onlardan özür dilerim. Kitapta eksik ve yanlış bilgiler olabileceğini kabul ediyorum. Elimde olmayan bu gibi eksik ve yanlışlar için de beni bağışlayınız.

Kitabımın, okuyuculara mutluluk vermesini diliyorum.

İbrahim Karaca
İzmir, 1998

.

.

F.Rüştü Karaca tarafından yazılan önsöz II

.

Giriş

Çok kaba ve ana hatlarıyla bildiğim, yaşadığımız yerler ve ailemizin Atalar zinciri uzun süre zihnimi meşgul etmiştir. Bu alandaki bilgileri tümüyle ortaya çıkarmak ve akrabalarıma hediye etmek üzere işe koyuldum. Daha önceleri vaktim olmamıştı. Emekli olduktan sonra da araya bazı önemli olaylar girmişti. Bir türlü başlayamamıştım.

Bir gün Çeşme’deki yazlık evimde, akşam vakti, oğullarım ve diğer yakınlarımla sohbet sırasında, söz bu konuya geldi. İçlerinden biri, bu işi benim mutlaka yapmam gerektiğini söyleyince, diğerleri de desteklediler. Anladım ki bu işin vakti gelmiş; içimden kararımı verdim. Ne var ki, bu konuda bana yardımcı olabilecek, gerçek tanıkların hepsi bu dünyadan göçüp, gitmişti…Gene de bana Prof.Dr.İhsan Sarıkardeşoğlu, Kadir ve Cihan Karaca, Sabahattin Eroğlu, Salahattin Eroğlu, Engin Eroğlu, Süleyman Anık, İrfan Anık çok yardımcı oldular. Kendilerine çok teşekkür ederim.

Böyle bir kitabın yazılmasında geç kalmanın yararlı bir yönü de olmuştur. Yazarın, belli bir olgunluğa eriştikten sonra, olayları daha yansız, abartmadan, doğruluğuna inanarak ve bir bütünlük içinde yazabilme etkinliğine erişmiş olması. Eskilerden dinlediklerimden aklımda kalanlar, tek dayanağım, referansım olmuştur. Ancak eskiyle ilgili yazılı belge bulmakta zorlandığımı söylemek isterim. Ama gene de vakıfnamelerden bazı bilgiler elde etmiş bulunuyorum. Bunlardan en eski olanı Sultan 2.Murat' ın vakıfnamesi, başlangıç alınmıştır. Bilindiği gibi vakıfname yada vakfiyye’ler Osmanlı Devleti zamanında, bir vakfın koşulllarını göstererek, şeriat hükümlerine uygun düzenlenmiş senetlerdir. Bu senetler bir mülkün kendisinin yada gelirinin, özünde kamu yararı olan bir kuruluşa, bir çıkar karşılığı olmadan bağışlanmasını öngörür. Vakıfname denilen bu senetlerde ilgililerin adları, baba adları ve tarih bulunur. Bazı kişilerin ellerinde ve Devletin arşivinde yararlanmaya uygun vakıfnameler bulunmaktadır.

Bu kitabı bir düz yazı üslubunda kaleme aldım; tarihi, geçmişi öyküler halinde anlatmaya çalıştım. Geçmişteki olaylardan beni etkilemiş olanlar, belleğimde kaldığından, ancak onları yazabildim.

Bana gelince, kendimi yalnızca Atalar zincirinde yerim gelince, tıpkı ötekiler gibi ismimi yazıp geçmekle yetindim.Çünkü kendim kendimi anlatamazdım. Belki bir gün biri çıkar, o da beni anlatır. Bu görüşüme Prof.Dr.İhsan Sarıkardeşoğlu karşı çıktı ve dedi ki:

- Sen bu zincirin ana halkalarından birisisin. Okuyucu seni tanımak ister. Bu nedenle kitapta en azından otobiyoğrafin yer almalı.

Ve bu dilek yerine getirilerek, kitabın en sonuna yazarın özgeçmişi eklenmiştir. Bu kitap bol resimle süslenip, daha cazip bir hale sokulabilirdi. Ancak kitapta adı geçenlerle ilgili yeteri kadar fotoğraf bulmam mümkün olmadı. Kitap dört bölümden oluşmaktadır. Birinci ve ikinci bölümler, ele alınan ailelerin yaşamlarının geçtiği mekan hakkında bilgileri içeren kısımdır. Üçüncü bölüm, Askeroğlu ailesinin Atalar zinciridir. Bu ailenin bilinen en eski mensuplarından başlayıp bugün yaşayanlara kadar uzanıp giden bir zincirin halkalarını anlatır. Buna bir çeşit yazılı aile albümü de diyebiliriz. Dördüncü bölüm ise Askeroğlu ailesi ile yaşamlarını içlı dışlı bir hale getirerek bütünleşen Karaca’ların bir koluna ayrılmıştır.

Okurlar bu kitapta Yavşan’ın tarihini oldukça detaylı bir biçimde bulacaklardır. Yavşan’la ilgili bilgiler tamamen orijinal olup, bu güne kadar hiçbir şekilde açıklanmamış bilgilerdir. Bu kitapta insan manzaraları yada karakterleri önemli yer tutmuştur. Akrabaların birbirlerini tanımaları bakımından buna gerek olduğu görüşündeyim. Ancak bazı insanlar vardır; özel yaşantılarını , kendi iç sandıklarında ölünceye kadar saklamayı yeğlemişlerdir. Bu kitapta bu tür kişilerin mahremiyetlerine saygılı davranılmıştır. Kitapta kimi zaman yıllar öncesine giderek, çok özel yüzler ve insan manzaralarıyla tanıştırıyorum, sizleri. Kitap baştan sona tetkik, inceleme ve araştırmaya dayanmaktadır. Bu şekilde kazanılan veriler, titiz bir incelemeye tabi tutularak değerlendirilmiştir. Yerine göre yorumlar yapılmış, mesajlar verilmeye çalışılmıştır. Görüleceği gibi yorumlar, belli verilere dayandırılmış olup, yeni fikirlerin kapılarını açacak doğrultudadır.
Kitapta yer alan bazı simalarda karşınıza çıkacak eleştiriler, kişilik tahlilleri, onların benim üstümde yarattıkları izlenim ve etkiye dayanmakta olup, kişisel görüşümdür. Bu görüşlere katılmayanlar olacaktır.

Bizim kültürümüzde insanların anılarını yazma alışkanlığı yoktur. Onun için bilgiler ve anılar insanlarla birlikte toprağa gömülürler. Bence gerçek tarih toprağın altındadır. Zaman, ne varsa insandan yana, onu gömmeye pek isteklidir. Sanki tek işi buymuş gibi..Her giden beraberinde maziyi de alıp götürüyor. Araştırdığınızda tarihi belge niteliğinde bilgi bulamıyorsunuz.Çünkü bunlar bulunamıyacak kadar geçmişin yıkıntıları altında kalmıştır.İnsanlar anıların yazmalıdırlar. Bunlar günü gelince çok değerlenecektir. Çünkü zaman süreci anıları, giderek tarihi birer belge derecesine yükseltir. Bugünkü kuşağın atalarına layık olabilmesi, onların yaptıklarını bilmesi, anlaması ve takdir etmesiyle mümkündür.

Ünlü Çin düşünürü Konfiçyus’un şu sözlerinde saklı manayı anlamaya çalışalım:

Dünyaya güzel karakterlerini göstermeyi isteyen eskiler,
önce devletlerini bir düzene koymaya çabaladılar.
Devletlerini düzenlemek isteyenler,
önce evlerine çeki düzen verme gereğini gördüler.
Evlerini düzene koymak isteyenler,
önce kişiliklerini terbiyeden geçirmeleri gereğini anladılar.

Yukarıdaki sözler bizim de bu kitabımızda kişiliklere önem verişimizin gerekçesini açıklamaya yeter kanısındayım. Bireyin kişiliği, ailenin kişiliğini şekillendirerek onu çevrede temsil eder.

1. Bölüm Sivrihisar ve Tarih

İlim ilim bilmektir
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezin
Bu nice okumaktır

Yunus Emre

Tarih Bilinci

İnsanlarda tecessüs vardır; merak ederler; olayların önünü ardını bilmek isterler. Bu günlere kadar olup bitenleri, gelinip geçilen yolları, yerleri, çeşitli rolleri üstlenmiş insanları bilmek isterler. Neden olmuş, nasıl olmuş, kim yapmış? Öğrenirler. Sonra bundan kendilerince ders çıkarırlar. Değerlendirirler. İşte buna tarih bilinci diyoruz.

Tarih bilinci, yalnızca insanların merakını gideren bir olgu değildir; onun sayesinde insanlar geçmişin bilinmezliklerini öğrenirler. Tarih, geçmişi bir film senaryosu gibi gözler önüne serer. Olayların, yaşayanlar tarafından değerlendirilmesine olanak sağlar; İnsanlar ders alsın, ibret alsın diye…

Bu kitapta bir ailenin yalnız anatomisi değil, Atalar Zincirini ve özellikle yakın geçmişi ele alınmıştır. Bu geçmişte öylesine ünlü kişilerle karşılaştık ki, onları tanımak, günümüz nesli için gerçek bir şans ve övünç kaynağıdır. Bunlar arasında vatanı için şehit olanlar, isimsiz kahramanlar, memleketine büyük hizmet yapmış yargıçlar, kurdukları medreselerde insan yetiştirmiş müderrisler, mollalar vardır.

Okuyucuyu tarihin 650 yıl kadar gerilerine götüren bu araştırma, geçmişte aynı soydan gelen insanların yaşamına biraz olsun ışık tutacak ve geçmişi aydınlatacaktır. Uzun zaman tünelinde aynı soydan gelip, aynı kanı taşıyanlar, bu topraklar üstünde aynı kaderi paylaşanlar, sessizce geldiler ve gittiler.

Kimlerdi bunlar? Benimle kan bağı var mıydı ? Kendi atalarını tanıyıp, bilmek her insan için bir gereksinmedir. Her kim olursa olsun soyunu merak eder; kimileri araştırır, kimileri de merakıyla başbaşa kalır. Atalarını tanıma gereksinimi genellikle, kişinin kültür ve sosyal düzey ile ilgilidir. Kültürel ve sosyal düzeyi yüksek olanlar, kim olduklarını, başka bir deyişle genetik özgeçmişlerini ve mazide kalmış sosyal ve kültürel, hatta sosya-ekonomik dayanaklarını belirlemeye özenirler. Bu belirlemeyle kendi kişilik ve kimliği arasındaki bağlantıyı kurmayı arzularlar.

Atalar Zinciri adını verdiğimiz Soyağacı belirlemesiyle uğraşanlara Jenealogist denilmektedir. Bu sözcüğün türkçe anlamı Soybilimci demektir. Batı kültürlerinde soy bilimiyle uğraşanların sayısı çok fazladır. Fransa’da son 20 yılda bu amaçla 76 bin kişinin devlet arşivlerine başvurduğunu biliyoruz. Bugün de bu ülkede 150 bin kişinin, tarih içinde kendi küçük ailesinin öyküsünü araştırdığını söyleyebiliriz. Bu araştırmacılardan birisi son 200 yılda geriye giderek, kendi soyundan 250 kişi ile karşılaşabileceğinin hesabını yapmaktadır. Bu mümkündür. Fransa’da soybilim konusuyla ilgili çok sayıda yayın yapılmakta ve konuyla ilgili olarak gazetelerde ilanlar çıkmaktadır. Le Nouvel Observateur dergisi bu konuda özel bir sayı yayınlayarak konuyu gündemde tutmayı sürdürmektedir. Ülkemizde bu tür girişimler yok denecek kadar azdır. Ancak insanlar böyle bir çalışmanın içine girdiklerinde, ne kadar ilginç süprizlerle karşılaşacaklarını bilmelidirler. Çünkü olay heyecan vericidir. Herkesin kendi aile öyküsünü bilmesi, bir tür demokratikleşmedir. Hiristiyan toplumlarında kilise defterlerindeki doğum-ölüm kayıtları, devletin arşivinden daha sağlam ve düzenlidir. Soybilimciler böyle bir yerde çok rahat ve güvenli sonuçlara ulaşabilirler. Oysa Türkiye’de devlet arşivinde bulunan vakfnameler bu iş için aşılmaz güçlükler taşımaktadır. Çünkü bu belgeleri okuyup, anlayabilen kişiler, günden güne azalmaktadır.

Geçmişte yaşayanlar nereden gelmişler, nelerle uğraşmış, neler yapmışlar? Bunların kim oldukları, akrabalık ilişkileri hep merak konusudur. Bugün artık yaşamayan bu insanların yaşam öyküleri, kim bilir ne kadar ibret verici yada onurlu sahneler içermektedir. Ya da şan, şerefle dolu, özenilecek bir yaşam öyküsüdür. Bugün yaşayanlar, bu bilince ulaştıkları ölçüde, varoluşlarının nedenini, yaşam çizgilerini, karakter ve kişiliklerini daha doğru değerlendireceklerdir.

Doğanın en güçlü yasalarından biri olan Genetik Örgünün, geçmişten geleceğe hiç değişmeden sürüp gitmesi…Bireyler bu gidişte adeta birer araç. Adem babanın kromozonları ile benimkiler sayısal olarak aynı. O günden beri biyolojik ve genetik örgü değişmedi. Değişmeyecekte. Nitekim bu olguyu değerlendiren bazı filozoflar der ki, İnsanoğlu ölümsüzdür. Çünkü onun aslını oluşturan kromozonlar yok olmadan bugüne kadar geldikleri gibi geleceğe de gideceklerdir. Ölümlü bireyler bu sonsuzluğun yalnızca bir aracıdırlar.

Filozofların görüşünü bir yana bırakalım. Ölümsüzlük sürecinde uzun zincirin halkalarını teşkil eden bireyler, uçsuz bucaksız okyanuslarda ancak birer damla sayılabilen bireyler, bizi dünyaya getirenler, büyütenler, bu günlere ulaştıranlar… Onları yadsımadığımız gibi onlara ilgisiz de kalamayız, kalmamalıyız.

İnsanlar vardır; ünlü bir kişiyle ilişkisi, yakınlığı, arkadaşlığı varsa, onu her fırsatta dile getiriri ve kullanırlar. Çünkü o ünlü kişiden beklentileri vardır, medet umarlar. Ya da o kişinin manevi varlığını övünme vesilesi sayarlar. Kimileri bu övünmeyi soyadlarına yansıtırlar. Bununla soyuna bağlılık mesajı da vermiş olurlar.

İnsanlar vardır; birbirlerine ünvanlar vererek, bahşederek, birilerini yüceltirler. Bu ünvanlardan Lord’lar, Von’lar, Mevlana’lar, Veli’ler, Veliaht’lar, Paşa’lar doğar. Sonra asılsade olurlar. Bazen bunların fotoğrafları sonraki nesillerin odalarını süsler. O fotoğraflar birer onur kaynağı olarak nesilden nesile geçer.

İnsanların içindeki Önemlilik kompleksi yaşadıkça, insanlar önemli kişilere kendilerini yakın hissedecekler ve onlardan kendilerine bir pay çıkaracaklardır.

Türklerin Anadolu'ya Yerleşmesi

Türkler, Orta Asya'da yaşadıkları Altay dağları eteklerinden, daha sonraki yüzyıllarda batıya doğru göçmüşlerdir.

Bizans'ın yani Doğu Roma’nın parlak bir dönem yaşadığı 4.yy - 8.yy arası Fırat Nehrinin batısında kalan eski Anadolu halkları (Hitit, Frig vb.) Rum ve Hiristiyan kimliği altında birleşmişlerdi. Ancak 9. yy'la birlikte Anadolu'daki etkinliğini kaybetmeye başlayan Doğu Roma'nın etkinsizliği ve Turki-İslam dünyasından gelen sufilerin misyonerlik çalışması sonucu Fırat nehrinin batısındaki Anadolu halkları İslamlaşmaya ve Türkçe konuşmaya başlamıştır.

10. yy'da Selçuklu askeri egemenliğinin sağlanmasından sonra da Anadolu halkı Türkleşmiştir. Bu safhada Orta Asya'dan Anadolu'ya yapılan yoğun göçlerin büyük etkisi olmuştur. Zengin köklü ve yerli bir kültürü olan Anadolu halkı ile dominant güçte olan ve farklı bir kültüre sahip Türkler kaynaşmış ve Anadolu Türkleri ortaya çıkmıştır. 

Burada göçebe bir toplumun yerleşik ve görece gelişmiş bir halkı nasıl etkilediği ve dilini benimsettiği sorunsalı ayrı bir tartışma noktasını oluşturmaktadır. 10. yüzyıldaki Fırat nehrinin batısındaki Anadolu halkının nüfusunun 3 milyon civarında olduğu, Orta Asya'dan gelen nüfusun ise 2-2,5 milyon kadar olduğu tahmin edilmektedir. Bu dönemde istanbul'un nüfusu ise 300 bin kadardı. Zira, Orta Asya'dan Anadolu'ya 10. yy öncesi bizzat Bizans eliyle de Türkler yerleştirilmişti.

9. yy'la birlikte Anadolu'daki etkinliğini kaybetmeye başlayan Bizans'ın ekonomik yetersizliği, ordusunun güçten düşmesi ve başta Rumca olmak üzere çeşitli diller konuşan Hristiyan halkın omuzlarındaki vergi yükünün fazla olması, ayrıca Frenklerin, Cenevizli (Cenova) ve Venediklilerin ticari baskıları halkın yeni gelen göçebe Türklere baş kaldırmasını önlediği de ileri sürülmektedir..

Özellikle Anadolu'nun doğusunda (Asya'dan girişinde) bulunan Ermeniler de Türkler'e karşı koymaya girişmemiş, siyasi gücü eline geçirmesine karışmamıştır. Gregoryan olan Ermeniler, Rumca konuşan ve Rum Ortodoks olan Bizans'ın hem uzak hem de kendilerini anında savunamayacak olması nedeniyle böyle bir pragmatik eylem sergilemiş olabilir. Rum kiliseleri; Bizans devleti ve ordusuyla derin bağlar taşıdığı için, Türklere görece daha sert ve karşı bir tutum izlemiştir.

Öte yandan başka bir kaynakta, 10. yüzyıldaki Fırat nehrinin batısındaki Anadolu halkının nüfusunun 10 milyon civarında olduğu, Orta Asya'dan gelen nüfusun ise 1 - 1 ,5 milyon kadar olduğu belirtilmektedir. Kaynağa göre, gelen Türk boyları kırsal alanda Türkleşmeyi derhal sağlarken, kentlerde başarılı olamamış, Türklerin beraberinde getirdikleri İranlı öğeler kentlerde baskın kültür kurmuş ve Türklüğü hor görmüşlerdi. Fakat kentlerin Türkleşmesi de daha sonraki Moğol saldırıları sırasında tamamlanmıştır. Türk - yerli evlilikleri genellikle Türklerin lehine sonuçlanmıştır. Yerlilerle evlenen yeni yerleşimcilere iğdiş adı verilirdi. İğdişlerin büyük çoğunluğu doğal olarak yerli kadınlarla evlenen göçmen erkeklerdir.

Bu yüzden Türkler'in Anadolu'ya yerleşmesi dört evrede incelenebilir:

Birinci Evre (Bizans dönemi)

1100 yılında Doğu Roma İmparatorluğu(Bizans)

Anadolu'ya ilk olarak Hunlar, Sibirler, Hazarlar döneminde Türk kitlelerinin göçtüğü Bizans kaynaklarında belirtilmektedir. Türkler genellikle Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerine iskan edilmişlerdir. Karadeniz'in kuzeyini dolaşarak Balkanlar'a gelen Avar, Bulgar, Kıpçak, Oğuz, Peçenek Türkleri'nin pek çoğu Bizanslılar tarafından askere alınarak ve Anadolu'ya geçirilerek doğudan gelen akınlara karşı kullanıldılar ve Anadolu'ya iskan ettirildiler. Bizans kaynaklarına göre henüz Müslüman-Türk boyları Anadolu'ya gelmeden yüzbinlerce Türkçe konuşan unsur Anadolu'da yaşamaktaydı.

İkinci Evre (Büyük Selçuklu Dönemi)

Büyük Selçuklu devletinin egemenliğindeki bölgeler

Selçuklu sultanı Çağrı bey döneminde yapılan ilk keşif ve akınlarda, yurt arayan binlerce Türkmen aşireti, Doğu Anadolu'ya yerleşmeye başlamıştır. 1071 Malazgirt Savaşı ve 1099 Bizans’ın Türk bölgelerine baskınlarında Bizans emrinde olan binlerce Türk unsuru saf değiştirerek Anadolu Selçuklu saflarına geçmiştir. Anadolu Selçuklu döneminde Orta Asya ve İran üzerinden Anadolu'ya gelen Türkmen aşiretleri Batı Anadolu'ya yerleşmeye başlamıştır. Beylikler döneminde 250.000 bin çadırlık Türkmen aşiretlerinin Germiyanoğulları, Karesioğulları ve Hamitoğulları'na barındığı bilinmektedir. Yine Beylikler döneminde Balkanlar üzerinden Anadolu'ya gelen ve 100.000 bin çadırlık Sarı Saltuk Türkmenleri İsfendiyaroğulları, Osmanoğulları, Karesioğulları beyliğine sığınmışlardır. 1200lü yılların başında Orta Asya'da yaşayan Harzemşah Türkmenleri Moğol baskınından kaçarak Anadolu beyliklerine sığındılar. Orta Asya'da Hotan, Semerkant, Kaşgar, Cent gibi şehirlerde yerleşik olarak yaşayan Türk boylarının pekçoğu Moğol istilasından kaçarak Anadolu'ya yerleşmişlerdir.

Üçüncü Evre (Moğol Dönemi)

1243 yılında Anadolu'nun Moğol egemenliğine geçmesiyle ve İran'da kurulan İlhanlılar devleti aracılığıyla pek çok Türk ve Moğol unsuru Anadolu'ya yerleşmiştir. Osmanlı devletinin kurulmasıyla Orta Asya'dan gelen göçler kesilmemiştir. Akkoyunlu, Karakoyunlu Türkmenleri devletlerinin yıkılmasıyla Anadolu'ya yayılmışlardır.

1402 Ankara Savaşı sonucu Timur’la gelen bir çok Türk, geri dönmeyip Anadolu'ya yerleşmiştir. Orta Asya ve diğer bölgelerden göç Safevi devletinin (Azerbeycan, Ortadoğu ve İran’ı kapsayan) kurulmasına kadar sürmüştür. 1517 Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferinden sonra binlerce çadırlık Suriye, Irak, Dulkadir Türkmenleri Batı Anadolu’ya gönderilmiştir.

İlber Ortaylı’ya göre, 1000'li yıllarda başlayan Türk göçleri esnasında Anadolu'da yaşayan Rum, Anadolu ve Ermeni tebaa ile karışım başta din olmak sebebiyle en az olmuştur. Osmanlı döneminin sonuna kadar ayrı olarak yaşamışlardır. Bundaki diğer referanslar ise göçebe bir toplumun yerleşik ve gelişmiş bir toplumu ekarte edemeyeceği ve dilini benimsetemeyeceği görüşüdür.

Dördüncü Evre (Osmanlı Dönemi)

Osmanlı kayıtlarına göre, 1800 yıllarında Anadolu'nun nüfusu 12 milyon kadardır. Bu nüfusun 3 milyon kadarı Rum, 2 milyon kadarı Ermeni, 1 milyon kadarı Kürt, 5 milyon kadarı Türk’tür. Diğer bir ifadeyle toplam nüfusun % 45'i Türk’tür. Bu zamanlarda Balkanlar'da ise 10 milyon kadar insan yaşamaktaydı ve bunların 3 milyon kadarı Türk’tür (Boşnak-Arnavut kökenliler hariçtir).

1856 ve 1877 Rus-Osmanlı savaşı sonucuyla Anadolu'daki Türk ve müslüman sayısı gittikçe artmaya; Rum ve Ermeni sayısı azalmaya başladı. Osmanlı kayıtlarına göre, bu dönemde Balkanlardan Anadoluya geri göç eden Türk nüfusu 2 milyon kadardır. Bu nüfusa Boşnak ve Arnavut kökenliler dahil değildir.

1792, 1860-63, 1874-75, 1891-1902 yıllarında Karadeniz'in kuzeyinde Rusların baskısının artması sonucu 2 milyona yakın Kırım Tatarı ve Kazan Tatarları Anadolu'ya sığınmıştır.

Kısaca, 1900 yıllarında Anadolu'daki toplam nüfusun 8 milyon kadarı Türk kökenlidir

Büyük Selçuklu imparatorluğu
Anadolu Selçuklu Devleti

Sivrihisar

Tarihten bir kesiti anlıyabilmek için o kesitin yaşandığı yer ve zaman hakkında bilgiye ihtiyaç vardır. Bir yerde olaylar, çoğu zaman ya iç içe yada ard arda, birbirini etkileyerek meydana gelirler. Yavşan yaylasını yada burada yaşayanları anlayabilmek için de Sivrihisar tarihini çok kısa da olsa bilmek kaçınılmazdır. Tarihçiler Sivrihisar’ın ne zaman ve kimler tarafından kurulduğunun belli olmadığını bildirirler. Demek ki bu kent tarih kadar eskidir ve bu uzun süreç içerisinde çeşitli kavimlerin egemenliğine girmiştir.

Önce Sivrihisar’ın adı üzerinde duralım. Bu kente Eti’ler devrinde Salpa adı verilirken, Roma devrinde Spalya, klasik devirde Abrostola ve Bizans devrinde Justinyanus (Bizans imparatoru kendi adını vermiş) isimleri verilmiştir. Daha sonraları bu kente Sibrihisar ve Seferihisar adlarının verildiğini görüyoruz. Hatta Alparslan’ın buraları fethetmesinden önce Sivrihisar'a Amuriye adı da verilmiştir. Sakarya nehri kıyısında, bugünkü Çakmak köyünde Abrostola yada Amuriye adıyla bir şehir vardı, burası Türk beyleri tarafından ele geçirilip, tahrip edilince, 60.000 civarında insan Sivrihisar’a göçerek buraya Amuriye adını vermişlerdir.

Kelt’ler Anadolu’da

Hint-Avrupa kavimlerinden olan Kelt’ler MÖ 1000 dolaylarında Orta ve Batı Avrupa'nın büyük bir bölümünde egemenlik kurdular. MÖ 600 sıralarında Fransa, Britanya, Kuzey İtalya, Belçika, Güney Almanya, Bohemya (Çek Cumhuriyeti) ve İspanya'nın bir bölümü Kelt egemenliğinde bulunuyordu. Kelt’lere Helenler Keltai ya da Keltoi, Romalılar ise Galli (tekil hali Gallus) derlerdi.(Gallus kelimesinin anlamı da "tavuk" idi.- Fransa’nın sembolü)

MÖ 1. binyıl sonlarında güneyden Roma'nın, kuzeyden Germen kavimlerinin yayılmasıyla Avrupa'da Kelt egemenliği sona erdi. Britanya'da ise MS 5. yüzyıla dek süren Kelt hakimiyeti, Anglo-Sakson kavimlerinin istilası sonunda adanın kuzey ve batı kıyılarıyla sınırlandı. Halen İrlanda ve İskoçya halkının bir kısmı ile Galliler (Welsh) ve Breton'lar Keltçe'den türeyen diller konuşmaktadır.

(Resim: Kelt'çe yada Galçe konuşan bölgeler turuncu renkle boyanmış)

Avrupa’dan Brennios (Brenn) adlı önderin komutasında doğuya yürüyen Galat gücünün, kadınlı erkekli 20.000 kişiden oluştuğu ve kadınların da erkeklerle birlikte savaşa katıldığı antik yazarlarca belirtilir.

Galat'lar MÖ 280'da Pannonia'yı (bugünkü Macaristan), 279'da Yunanistan'daki Delphi kentini yağmaladılar. Aynı yıl İstanbul'un (Byzantion) karşısındaki tepeye karargâh kurarak kenti tehdit ettiler. (Galatların bir kış geçirdiği tepe bu tarihten sonra Galata , onardıkları kule de Galata kulesi olarak adlandırıldı.) Uzun pazarlıklar sonucu Byzantion'lular Galatlara büyük bir haraç ödemeyi ve İstanbul Boğazını geçmelerine yardım etmeyi kabul etti.

277-274 yıllarında Ege bölgesi yağmalandı; Erythrai (Çeşme yakınında Ildırı) ve Miletos kısa sürelerle Galatların eline geçti. MÖ 274'te Bergama kralı Eumenes ve Selevkos kralı Antiokhos komutasındaki ordu Galatları ağır bir yenilgiye uğratarak Orta Anadolu'ya sürdüler.

Anadolu'da Sakarya ve Kızılırmak havzasını kapsayan bölgeye de Galatiya adı verilmiştir. O dönemde Roma İmparatoru olan Augustus, sürekli huzursuzluk çıkaran Galler'i Anadolu'dan sürer ve Gelibolu'ya yerleşen bu halka izafeten bu bölgenin adı Gal ülkesi anlamına gelen Gallipolis olarak değiştirilir. Osmanlı döneminde bu isim Gelibolu olmuştur. 

Galatlar Yunanistan’daki Delphi zaferinden sonra Tektosagi, Tolistobogii ve Trogmi adlı üç boy şeklinde örgütlendiler. Orta Anadolu'da Sivrihisar (Pessinus), Ankara (Ankyra) ve Yozgat Büyüknefes (Tavium) bu üç boy'un merkezi oldu. Bölgede yapılan yüzey araştırmalarında Polatlı'da Basrikale ve Hisarlıkaya, Sakarya Irmağı'na hakim Çanakçı ve Çağlayık, Beypazarı'nda Tabanoğlu ve Dikmenkale, Ayaş'ta Canıllı, Keçiören'in Bağlum köyünde Hisartepe ve daha başka kale kalıntıları belirlendi. Kalelerin bazıları çevredeki kaya kitlelerine bağlanarak yapılmıştı.

Galatia'nın MÖ. 1. yy'ın sonlarında Roma egemenliğine girmesinden sonra Anadolu'nun Avrupalı konukları, kendi kültürel kimliklerini koruyamayarak asimile oldular. Galya(Galat) devleti kuranlar, kalabalık yerleşim merkezleri oluşturmuşlardı. Birer şehir niteliğinde olanlardan Sivrihisar çevresine rastlayanlar şunlardır: Pessinus(Ballıhisar), önceleri Evdoxios, sonraları Jorma adıyla bugünkü Gümüşkonak yani Yörme köyü.

Pessinus, Sivrihisar'ın 16 km güneyindeki Ballıhisar'da bulunmaktadır. Friglerce Kibele diye de adlandırılan ana tanrıçanın bulunduğu en önemli tapınma yerlerinden biri olarak bilinmektedir. Büyük olasılıkla bir meteor olan siyah taşın, gökten inen tanrıça idolünün, bulunduğu yerdi. Romalılar, Kartaca’ya karşı olan savaşı kazanabilmek için şans getirsin diye bu taşı MÖ 204 yılında Roma’ya götürmüşler ve bunu Magna Mater (Ulu ana) diye adlandırmışlardır. Kadının gücünü sembolize etmek için yanında iki leopar ile heykelleştirilmiştir. Pessinus ana tanrıça için yapılmakta olan törenlere sahne olmuş ve o dönemlerde kendini ana tanrıçaya adayanların merkezi konumuna gelmiştir. Erkeklerin kendilerini ana tanrıçaya adamak için Pessinus'ta erkeklik organlarını kestiği bilinmektedir.

MÖ 1250 yıllarında  Frigya'da (Eskişehir yöresi), Pessinius(Ballıhisar)  Kralı kızını, Attis adlı bir genç ile evlendirmeye karar vermiş. Ancak Anadolu'nun ana tanrıçası Kibele'de Attis'i seviyormuş. Attis, Tanrıça Kibele'ye inanan biriymiş ama tanrıça'nın kendisini sevdiğini bilmiyormuş. Düğün hazırlıkları başlamış.Komşu ülkelerin kralları ve tüm halk düğüne davet edilmiş. Düğün ziyafeti başladığında gökyüzü masmavi ve parlakmış. Birden gök kararmış ve gökyüzünde korkunç bir uğultu oluşmuş. Ana Tanrıça Kibele düğüne gelmişti ve çok kızgındı. Tanrıça'nın gözünü Attis'den başkasını görmüyordu. Öfkesini Attis'e öylesine yönelttiki Attis'de bu duruma çok üzüldü ve kendine çok öfkelendi. Çılgıncasına dans etmeye başladı. Adeta kendinden geçti ve hançeriyle cinsel organını kökünden kesip attı. Kasıklarından fışkıran kan topraktan bitkilerin fışkırmasına neden oldu.  Attis kan kaybından oracıkta öldü. kanıyla sulanan toprak daha da yeşerdi. Attis'in vücudu da çam ağacına dönüştü. Ana tanrıça sevdiğini kaybettiğine çok üzülmüştü anısını yaşatmak için Attis'den oluşan çam ağacının hiç bozulmamasına karar verdi. Böylece çam ağacı herdaim yeşil kaldı ve yaprakları hiçbir zaman dökülmedi.  Daha sonra insanlar törenlerini kutsal kabul ettikleri çam ağacı etrafında yapmaya başladılar. Böylece Kibele'nin sevgilisi Attis ölümsüzleşti.
Galatlar Pessinius'a geldiklerinde rahiplerin hepsinin hadım olduğunu gördüler.

Sivrihisar’ın önemini tarihten aldığı özelliklerden biri de Efes'den İran'daki Persopolis'e (Pers başkenti) giden Kral Yolu üzerinde oluşudur. Bu yolu atlı kuryeler 7 günde katedebiliyordu. Bu yolun İstiklalbağı köyü ile Ballıhisar köyü arasındaki kısmının kalıntıları belirgin şekilde günümüze kadar gelmiştir.

Roma cumhuriyeti MÖ 204 yılında Katacılar'la Pön savaşlarını yapıyorlardı. Roma, Kartaca kralı Hannibal'in tehdidi altındaydı. Endişe içerisindeki Roma senatosu bir kahin kadının söylemlerine inanarak kurtuluş için Kybele kültünün Roma'ya taşınmasına karar verdiler. Galatlı din adamlarını bir şekilde ikna edip kara taşı Roma'ya götürdüler. Bunun üzerine morali düzelen Roma ordusu Kartaca'lıları yendiler. Hannibal Anadolu'daki Seleukos(Büyük İskerder ölümünden sonra komutanlarının kurduğu devlet) krallığına sığındı. Pön savaşları sırasında Hannibal'ın Makedonya kralı ile anlaşması sırasından beri Romalılar Balkanlara ve Anadolu ya göz dikmişlerdi. Sonradan Bergama kralının destekleriyle Anadolu'ya geldiler ve buraları Roma eyaletine dönüştürdüler.

Kökü tarihe dayanan Pessinus uygarlığı M.Ö.204 yılında Ana Tanrıça Kybele(Magna Mater) kültünün, Roma’ya taşınması üzerine önemini kaybetmiştir. Hiristiyanlıktan önceye rastlayan bu dönemde, Anadolu’da yerli tanrıça olan Kybele’ye ibadet ediliyordu. Ancak 4.yy da burası da hiristiyanlığı kabul edince, Kybele Kültü yasaklanmış ve Pessinus’daki tapınak yıkılmıştır. Böylece Ana tanrıça geleneği yok olurken, Pessinus, Bizans yönetimine, önemini yitirerek girmiştir.

Kybele inanışında, doğanın her yıl 22 Mart günü uyandığı kabul edilir. Büyük şenliklerle ve dualarla kutlanan bu törenlerde kendilerini Ana Tanrıça adayıp, tapınakta kalmak isteyenler, erkekliklerinden vazgeçip, hadım edilirler. Kendi isteği ile kendisini hadım eden erkeklere “Gal” denir. Gal: Ermiş, arınmış kişi demektir. Frigya Başlığı denilen başlığı ancak böyle arınmış kişiler giyebilir. Friglerden sonra bölgeye hâkim olan Lidyalılar zamanında Kybele inanışı Yunanistan’a yayılmış daha sonra Galatlıları ve Romalıları derinden etkileyerek Batı kültürüne girmiştir. Ana Tanrıça Kybele inanışının merkezi olarak ün yapan Pessinus şehrinin kalıntıları 1967 yılında Belçika’nın Gant Üniversitesi tarafından yapılan kazılar sonunda ortaya çıkarılmıştır.

M.Ö. 25 yılında Roma egemenliğine giren Sivrihisar’a 6.yy a kadar Abrustula adı verilmiştir. Bu dönemde Roma İmparatoru Justinyen bu şehire çok önem vermiş ve yeniden imar ettirmiştir. Hatta Yörme köyündeki sıcak su kaynaklarını kaplıca haline getirmiş ve buraya onun adına atfen Jorma denilmiştir. İmparator, Sivrihisar’a da Justinianopolis adını vermiştir. Justinyen Sivrihisar’ı yeniden kurarken, Pessinus’un yıkık evlerinin ve mabetlerinin mermer malzemelerini 6 kapılı Sivrihisar kalesinin inşaasında kullanmıştır. Yazıcıoğlu kalesinde o dönemden günümüze kalan, su sarnıcı, tahıl ambarı ve yer altı depoları vardır.

Sivrihisar’ın Roma yönetiminden çıkışı ile Selçuklu yönetimine geçişinin kesin tarihi bilinmemekle birlikte, Ulucami’nin kitabesinde yapılış tarihi olarak 1274 yılının bulunması, bu yıllarda kentin Selçukluların eline geçtiğini açıklamaktadır. Caminin bahçesinde bulunan Aleşah Kümbetini Selçuklu kralı Melik Şah, kardeşi Sultan Şah için 1327-1328 yılında yaptırmıştır.

Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılışından sonra Sivrihisar Karamanoğlu Beyliğinin yönetimine girmiştir. Kent 1359 yılında Osmanlı Padişahı 1.Murat tarafından alınmışsa da Timur Han bu ilçeyi Anadolu istilasından sonra ayrılırken yeniden Karamanoğlu’na vermiştir. Timur Han, Sivrihisar’a gelişi sırasında bugünkü Ertuğrul(Yakapınar) köyünde karargah kurmuştur. O dönemde burada yerleşim yoktu. Vasi araziler ve çayırlar Sakarya nehrine kadar uzanıyordu. Bu çevre atlarıyla, hayvanlarıyla ve askerleriyle ordugah konuşlanmasına çok elverişliydi. Timur Han askerleriyle Sivrihisar’a girdi ve meşhur kaleyi yıkarak tahrip etti.

Daha sonra kent Osmanoğulları ile Karamanoğulları arasında birkaç kez el değişirdi. Ancak 1415 yılından itibaren kesintisiz Tebaayı Devleti Aliye’ye yani Büyük Osmanlı Devletinin egemenliğine geçmiştir.

Saat Kulesi
Mekanik saatlerin icadından evvel Türk-İslam coğrafyası içerisinde vaktin tâyini başta güneş saati olmak üzere su saati, mum saati, kum saati, rubu tahtası, usturlab ve kıblenüma gibi aletlerle belirlenmiştir. Ezani saat veya alaturka saat olarak isimlendirilen bu aletler, özellikle İslam coğrafyasında dini vecibelerden dolayı teferruatlı ve hassas bir şekilde yapılmıştır. Vaktin tayiniyle uğraşan bu bilim kişilerine muvakkit, uğraşıldığı binaya ise muvakkithane denilirdi. Osmanlı Devletinde bilinen en eski muvakkithane, Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’da kendi adına yaptırmış olduğu külliyenin avlusundaki Fatih Muvakkithanesi’dir.

Genellikle cami ve mescitlerin girişinde veya avlusunda bir-iki oda halinde camiye bağlı olarak inşa edilen Osmanlı muvakkithaneleri, mekanik saatlerin icadıyla birlikte yerini saat kulelerine bırakmıştır. Mekanik saatlerin yaygınlaşmasıyla birlikte 14. yüzyılda Avrupa’da inşa edilmeye başlanan saat kuleleri, 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı topraklarına girdiği ve 18-19. yüzyıllarda batıdan doğuya doğru giderek artmaya başladığı görülmüştür. Zamanın halka gösterildiği bu yeni yapılar Anadolu topraklarında ise 2. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. seneyi devriyesinde (1901) valilere saat kulesi yapımıyla ilgili gönderdiği fermanla birlikte kule inşaları yayılmıştır.

Osmanlı Devleti’nde, Tanzimatla birlikte başlayan devlet yönetimindeki değişim hızlı bir şekilde kentin mimari dokusuna da yansıyarak çoğu vilayetin yeniden şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu dönemden (19. yüzyıldan) itibaren başta imparatorluğun başkenti İstanbul olmak üzere çoğu vilayette okul, hükümet konağı, karakol, kışla, saat kulesi gibi yeni kamu binalarının ortaya çıktığını görmekteyiz.

Merkezi idarenin vilayetlerdeki somut örneğini oluşturan saat kuleleri; meydanlarda (İzmir, Muğla, Kütahya, Çankırı vb.), yamaç veya tepelerde (Bursa, Kastamonu, Mudurnu, Sivrihisar vb.) ve bir yapı üzerine (Ankara, Edirne, Amasya/Merzifon, İstanbul-Sirkeci Garı, Mersin-Tarsus vb.) inşa edilmesi bakımından mevkilerine göre üçe ayrılmaktadır. Genellikle halkın rahatlıkla görebileceği bir yere konumlandırılan bu yapılar, zamanı göstermesinin yanı sıra yangın, gözetleme ve meteoroloji olayları hakkında bilgi edinilmesi gibi farklı fonksiyonları da içermektedir. Kaide, gövde ve köşk kısımlarından oluşan saat kulelerinin köşk bölümlerinde, her saat başı saat sayısı kadar veya saat başı tek vuruş yapacak şekilde halkı uyarmak için konulan çanlar yer almaktadır.

Eskişehir ilinin Sivrihisar ilçesinde Osmanlının geç dönem eserlerinden günümüze ulaşan ve bizim de bildiri konumuz olan Sivrihisar Saat Kulesi, şehrin kuzeyinde Güneş Dağı’na ait kayalıklar üzerinde yer almaktadır.

H. Acun, saat kuleleri hakkında yapmış olduğu çalışmasında, kitâbesi bulunmayan Sivrihisar Saat Kulesi’nin 1900 tarihinde Kaymakam Mahmud Bey ve Belediye Reisi Yüzügüllü Hacı Mehmet Efendi döneminde yapıldığını, ayrıca buradaki tarihin 1900-1901 tarihli Ankara salnamesinde de geçtiğini belirtmektedir

Yaptığımız araştırmalarda; Sivrihisar Saat Kulesi’nin, 2. Abdülhamid’in cülûsunun 25. sene-i devriyesinde, 1900-1901 Kaymakam Mustafa Tevfik Efendi döneminde yapıldığı sonucuna varılmıştır. Mimarı bilinmeyen kule, 2011 yılındaki kapsamlı olmak üzere 2009 ve 2007 yıllarında onarım geçirmiştir. Moloz taş ve tuğla malzemeden yığma tekniğinde inşa edilen yapı, 3.88x3.89 m. ebadında kare planlı ve üç kademelidir. Aşağıdan yukarıya doğru daralan kademeli kule, yaklaşık 15 m. yüksekliğinde ve üzeri alemli bir kubbeyle örtülüdür. Yaklaşık 1.70 m. yüksekliğinde moloz taş örgülü bir kaide üzerinde yükselen kule gövdesi, her cephede birer adet olmak üzere toplam 4 adet daire formlu pencere açıklığıyla hareketlendirilmiştir. Tek sıra tuğla örgülü olan buradaki açıklıklar, ahşap doğramalı cam pencerelerle kapatılmıştır.

Kulenin köşk kısmı, saat kadranların üst hizasına kadar moloz taş geri kalan üst kısmı ise tuğla örgülüdür. Demir korkuluklu balkona sahip köşk bölümünün cepheleri -güney cephe hariç- altta dikdörtgen, üstte ise çifte yarım daire kemer formuna sahip iki sıra sistemindeki pencere açıklıklarıyla hareketlendirilmiştir. Güney cephenin dikdörtgen formlu alt sıra pencere açıklığı ise yakın dönem onarımlarında kapatılarak özgün bütünlük bozulmuştur. Dıştan demir parmaklıklı olan bu pencere açıklıklardan alt sıradakiler, ahşap doğramalı ve cam bölmeli iki kanatlı pencerelerle kapatılmıştır. Yapıya ait eski fotoğrafları incelediğimizde, buradaki pencere açıklıklarının arasında -her bir cephede birer adet olmak üzere- toplam 4 adet saat kadranı yer aldığı görülmektedir. Bu kadranlardan günümüze sadece kuzey cephedekinin ulaşmadığı diğerlerinin ise kulenin yakın dönemde geçirdiği restorasyon sırasında tamir edilerek yeniden işlevsellik kazandırılmıştır. Şehre bakan güney cephedeki kadran -uzaktan rahat algınabilmesi için- diğerlerine nispeten daha büyüktür.
Avrupa’dan getirtilen saat, yaklaşık 5 günde bir kurulmaktadır. Saat mekanizmasının hemen üzerinde ise yaklaşık 300 kg ağırlığındaki tunç malzemeli çanı sallanmakta olup tam ve yarım saatlerinde 1 dakika aralıkla iki kez vurarak halkı uyarmaktadır.

Kuleye giriş, kuzey cepheden 8 basamaklı merdivenle geçilen dikdörtgen formlu bir kapı açıklığıyla sağlanmıştır. Yaklaşık 1.15x1.70 m. ebadındaki bu açıklık, ahşap malzemeli ve tek kanatlı bir kapıyla kapatılmaktadır. Kulenin gövde içinde, köşk bölümüne çıkışı sağlayan 24 basamaklı demir merdiven yer almaktadır. Helezon şeklindeki bu merdivenin çekirdeği kaide kısmındaki zemine sabitlenmiş vaziyettedir. Yapı içerisi cephelerdeki gibi sıvasız olup rüstik bir görünüme sahiptir. Yapının üzeri ise tuğla örgülü ve dıştan kurşun kaplamalı küçük bir kubbeyle örtülüdür. Ayrıca yapıda süsleme unsuru  görülmemektedir.

Sonuç olarak 16. yüzyılın sonlarıyla birlikte Osmanlı coğrafyasına giren ve 2.Abdülhamid dönemiyle birlikte yaygınlık kazanan saat kuleleri, Anadolu’nun çoğu vilayetinde olduğu gibi Sivrihisar’da da yer aldığı görülmektedir. 2011 yılındaki kapsamlı restorasyon çalışmasıyla birlikte günümüzde işlevselliğini sürdüren Sivrihisar Saat Kulesi, şehrin simgesi konumundadır. Kulevari şeklindeki yapı, bir yamaç veya tepe grubuna girmesi bakımından Anadolu’daki Bilecik, Bursa, Kastamonu, Mudurnu, Göynük ve Safranbolu şehirlerindeki örneklere benzemektedir.
(Mehmet Emin Yılmaz - Fatih M. Tanrıvereri bildirisinden alıntı)

Ermeni Kilisesi

Ermeni Kilisesi’nin müstakil bir kilise özelliği kazanmasında en büyük rolü Surp Krikor Lusavoriç oynamıştır. Hıristiyanlık, Ermenistan’da resmi din olarak kabul edildikten sonra ruhani önder olarak seçilen Surp Krikor, bölgede Hıristiyanlığı yaymıştır. Surp Krikor Lusavoriç, aynı zamanda kilisenin örgütlenmesine yönelik çalışmalar yapmıştır. 4. yy’da Ermeni Kilisesi’nin hiyerarşisi ve yönetimi düzene konulmakla birlikte, Ermeni alfabesi henüz oluşturulmadığından kendi dillerinde yazılmış İncilleri ve ayin usulleri bulunmamaktaydı. Bu sebeple Ermeni litürjisi (dinsel törende izlenmesi gereken usul ve sıra) henüz oluşmamıştır.

MS 404 yılında Ermeni alfabesinin oluşturulmasından sonra İncil, Ermenice’ye çevrilmiştir. Daha sonra Ermeni litürjisi Kayseri litürjisinden ve Ermenilerin kendi eski kültürlerinden faydalanılarak oluşturulmuştur. Böylece Ermenilere özgü, milli bir usul meydana getirilmiştir.

Hıristiyan inançlarının belirlenerek sistemleştirildiği ilk dönem sonrası, Ana Kilise’den ayrılmalar (MS 431) başlamış ve müstakil kiliseler oluşturulmuştur. Ermeniler, bu dönemde yapılan I. İznik Konsili’ne (Hıristiyan ruhaniler ve rahipler meclisi) (325 yılı) Aziz Krikor Lusavoriç’in oğlu olan Aristakes ile katılmışlardır. I. İstanbul (381 yılı) ve I. Efes (431 yılı) Konsillerine ise katılıp katılmadıkları açık olmamakla beraber, Ermeniler bu ilk üç genel konsili ve kararlarını kabul etmişlerdir. Ana kiliseden ayrılmaların ve inanç tartışmalarının yoğun olarak yaşandığı ve farklı kiliselerin temellerinin atıldığı 5. yy’a Ermeniler, kendi dillerindeki kutsal kitapları ile girmişlerdir. Böylece o güne kadar sessiz kalmış olan Ermeniler, tartışmaların içinde daha yoğun olarak yer almaya başlamışlardır. Ermeniler 4. genel konsil olan Kadıköy Konsili’ne (M.S. 451) Persliler ile savaşta olduklarından katılamamışlardır. Kilise, bu konsilden sonra 40 yıl konsil kararlarına karşı bir şey söylememiştir. Gatoğigos Bapken zamanında 491 Vağarşabat ve 506 Dvin konsilleri toplanmıştır. Bu konsillerde Efes Konsili’ne sadık kaldıkları, Kadıköy Konsili kararları ve Nesturiliği (Hz. İsa’nın Tanrı değil, tanrısal nitelikler taşıyan bir insan olduğunu kabul eden Hıristiyanlık mezhebidir.) reddettikleri açıklanmıştır. Bu karar ile Ermeni Kilisesi, İsa’daki ilahi tabiat içerisinde insani tabiatın birleşerek tek tabiat oluşturduğunu (Monofizitizm) benimsemiş ve buna Ermeni Kredosu’nda (inanç ilkeleri) yer vermiştir.

Geniş bir yaylanın ortasında , Sakarya Irmağı'nın bir menderesiyle çevrili olan Sivrihisar , yalçın bir dağın, Güneş Dağı'nın eteğinde yer alıyordu. Ermenilerin Sivrihisar yöresine ilk yerleşimi Bizans döneminde olmuş. Ardından 17.yüzyılın başında yöreye gelerek yerleşen Kantzag (şimdiki Girovabad) ve Artsakh (Karabağ) Ermenileriyle yoğunluk kazandılar.

Şehrin yakınındaki 'Hayin' adlı köyü kuran Ermeniler, 1650 yılında Sivrihisar'da Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi'ni inşa etmişler. Bölgede 18. yüzyılın başlarında ticaretle uğraşan bir cemaatin varlığından söz edilirken, iki okulu bulunan Ermeni nüfusun, 19. yüzyılın ortalarında 4000'e, 1890'da ise 800 haneye (6.000 kişi) ulaştığı kaydedilmiş. 1881'de eski kilisenin yerine inşa edilen Surp Yerrortutyun Kilisesi'nin yanında, 1883'te Nersesyan okulu ve bir hamam yapılmış. Dağın yamacında restore edilmeyi bekleyen hamamın duvarlarındaki su ve buhar kanalları ince işçiliğin örnekleri olarak görülebiliyor. 1911 yılında, Sivrihisar'da 'Anahit' adlı bir haftalık dergi yayınlanmaya başlamış ve bir tiyatro grubu kurulmuş. Sivrihisarlı Ermenilerin o dönemde zanaatla, bağcılık ve ticaretle uğraştığı biliniyor. 

Kilisenin iki tarafında çan kuleleri bulunmaktadır. Kızıl kesme taştan yapıldığı için Kızıl Kilise de denilen yapı belli belirsiz fresklerle bezelidir. Kilisenin arka kısmında vaftiz odası, güney kısmında papaz odası bulunuyor. Kilise’nin kitabesinde şunlar yazılıdır: “Cemaat üyelerinin yardımlarıyla kutsal üçlü (SURP YERRORTUTYUN) adına bir kilise inşa edildi. Patrik Nerses hükümranlığında, Sivrihisar’ın imanlı cemaati, Minteş Panoyat mimarın 1881’de unutulmaz eseri Surp Yerrortutyun Kilisesi inşa edildi.” Baba-Oğul-Kutsal Ruh üçlemesine inanılarak yapılmış Ermeni Ortodoks kilisesidir. Surp Yerrortutyun Kilisesi dıştan doğu-batı yönünde dikdörtgen içte ise üç nefli bazilika planlı bir kilisedir. Kilisenin giriş kapısının üstünde dünya figürünün üzerinde iki aziz ve hemen altta bulunan kitabenin kenarlarında da iki kanatlı melek simgesi bulunmaktadır.

(Resim: Sivrihisar'a 1850'lerde yerleşen Ermeniler tarafından 1881 yılında inşa edilen kilise)

Peder Hovhannes Kiziryan'ın anılarına göre:

1914'te bu kolonide 4.265 kişi bulunmaktaydı.Ayrıca Sivrihisar'ın güneybatısında yer alan Balahisar köyünde 1914'te Ermenilere ait 300 hane vardır. Sivrihisar Ermenileri müreffeh bir hayat sürüyorlardı; bir kısmı şehir dışındaki arazilerde tarım yaparak geçiniyordu. Bu kazada durum Temmuz sonuna kadar nispeten sakindir. Şehrin Ermeni ileri gelenleriyle, kaymakam Ali Rıza Bey, ordu komutanı Besim Bey ve jandarma komutanı Cemal Bey arasında sık sık ve samimi görünen toplantılar yapılıyordu. 12 Ağustos'ta tehcir emri duyurulur. 14 Ağustos Cumartesi günü Kiziryan kaymakamlıkta saygıyla ağırlanır ve kaymakam Ali Rıza Bey kendisine Ermeni halkının yol hazırlıkları için bir hafta süresinin olduğunu bildirir. Din adamı asker ailelerinin muaf tutulmasını sağlamak için uğraşır, ama bir sonuç alamaz. Kendisi de 19 Ağustos'ta yola çıkan son kafileyle şehirden ayrılır. Bu arada Ermenilerin evlerinin yağmalanmasına tanık olur. Bütün kafileler, Eskişehir tren garına yönlendirilirler; batıdan gelen binlerce sürgün burada eğreti koşullarda kamp kurmuştur. Bu aşamada asker ailelerinin civar köylere dağıtılacağını bildiren bir emir gelir. Bu noktadan itibaren Sivrihisar Ermenilerinin kaderi ya koyun taşımacılığında kullanılan iki katlı yük vagonlarına bindirilerek tren yoluyla ya da yaya olarak Pozantı istikametine, Adana’ya doğru tehcir edilen diğer sürgünlerin kaderiyle birleşir. 

Felaketzedelerin tanıklığına göre Sivrihisar Ermenileri şimdi Suriye sınırları içerisinde bulunan Rakka ve Der Zor'a doğru sevk edilmişlerdi. 

Zaim Ağa Konağı
Zaimağa Konağı Kuvayı Milliye’nin kurduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Bakanlar Kurulunun Kurtuluş Savaşı sırasında ve en kritik bir dönemde Ankara dışında ilk kez toplandığı ve önemli kararlar aldığı bir konaktır.

Zaim Ağa Konağı

Bu toplantı, Ankara dışında yapılan ilk Bakanlar Kurulu toplantısı olarak tarihteki yerini alır. Sakarya Meydan Muharebesi sonrası İtilaf Devletlerinden gelen ateşkes teklifine son şeklini vermek için 24 Mart 1922 Cuma günü Başkomutan Gazi Mustafa Kemal ve Ankara Hükümeti’nin Bakanları Sivrihisar’a gelirler. O gece Zaimağa Konağında alınan kararlar Ankara’ya gönderilir. Bakanlar Kurulu ateşkesi Anadolu’nun hemen boşaltılması şartı ile kabul eder.

8 Mart 1922 Salı günü Başkomutan Mustafa Kemal’in davet ettiği Sovyet Rusya Büyükelçisi Aralov Zonaryev ve Azerbaycan Büyükelçisi İbrahim Abilov da Sivrihisar’a gelir. Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa, askeri ve sivil zevat Zaimağa Konağında ağırladıkları misafirlerle sabaha kadar gündemdeki konuları görüşürler. Bakanlar Kurulu’nun 29 Mart Çarşamba sabahı 1. Ordu Karargahına intikal ettiği kayıtlarda mevcuttur.

Zaimoğlu ailesinin Orta Asya’dan Malatya Darende’ye gelen Selçuklu soyundan olduğu, Irak’ın fethinden sonra  Kerkük bölgesine yerleştiği, buradan ayrılarak Kerkük bölgesinde Zeamet sahibi yapıldığı zeamet sahibinin Kara Zaim olduğu bilinmektedir.

Geçen zaman içerisinde o bölgede büyük güç kazandığı hakimiyetinin artması üzerine çekemeyenler tarafından Kara Zaim’in isyan edip müstakil olmak istediği iddia edilir. Kendisi saray tarafından azledilir ve öldürülür. Üç oğlu Anadolu’ya sürülür. Büyük kardeş Adana’ya (adanalı Zaim Oğlu ailesi), ortanca kardeş Karadeniz (Rize’deki Senatör olan Turgut Zaim, Milletvekili Rasim Zaimoğlu) küçük 7-8 yaşlarındaki çocuk sadık ailelere Darende’ye gelir. Geçen zaman içerisinde; Kara Zaim’in haksızlığa uğradığı sarayca anlaşılması üzerine saray çocukların bulunmasını ister. Küçük çocuk bulunur. Devrin Padişahı tarafından Sivrihisar Sancağı’nın zamet sahibi yapılır. Zaim Zade Mehmet Ağa Sivrihisar Bölgesinde devlet adına vergi toplar. Atlı sipahi besler. Bu durum Osmanlı’nın çöküşüne kadar devam eder. Zaim Zade Mehmet Efendinin 3 oğlu vardır. (Hasan, Ali, Şefik) bilindiği ikametgahları yenice mahalledir. 1. Konak Şefik, 2. Konak Ali, 3. Konak Hasan Ağa Konağı (yıkılmış yerine evler yapılmıştır.)

Geniş bir bahçe içinde yer alan konak, iki katlı olarak inşa edilmiştir. Ayrıca altta yarım kat yüksekliğinde bir bodrumu mevcuttur. Zaimoğlu adıyla anılan Ali Zaimoğlu tarafından inşa ettirilen yapının, usta adı bilinmemekte, ancak ahşap işlerinin Hafız Ahmed Elmas’ın eseri olduğu söylenmektedir.

Konağın bodrum ve giriş kat duvarları yığma çamur harçlı kırma moloz taş; üst katları ahşap çatkı arası tuğla ve kerpiç dolgulu karkas şeklinde inşa edilmiştir. Üstü kırma çatılı ve oluklu kiremitle örtülüdür. Kuzey (giriş) cephesi sokağa bakan konağın arka ve doğu yanında bulunan bahçesi ve avlusu (hayatı) yüksek duvarlarla çevrilidir. Buraya doğrudan açılan çift kanatlı ahşap bir borda kapı mevcuttur.

Konağın müştemilatı, yapının kuzeybatı köşesine bitişik tandırevi dışında yıkılmıştır. İçinde biri çok büyük, diğeri ona göre daha küçük iki ocak ile ahşap ambar ve raf elemanları bulunan bu kısım da harap durumdadır.

 Doğrudan bahçeyle ve giriş katıyla bağlantılı olan bodrum katı; kiler, depo, ahır, ambar ve şaraphana gibi bölümlere ayrılmıştır. İç sofalı bir plana sahip üst katlar ise tamamen ikamet amaçlı olarak düzenlenmiştir.

Sokaktan devşirme mermerlerle kaplı iki yönlü dış merdivenden çıkılarak, çift kanadı ahşap bir kapıyla konağın alt kat sofasına girilmektedir. Ortada kuzey-güney yönünde uzunlamasına dikdörtgen planlı bu sofanın dört köşesine birer oda yerleştirilmiş; odaların aralarına gelen boşluk alanlardan batıdaki üst kata çıkan merdivene ayrılmış; doğudaki, eyvan olarak değerlendirilmiştir. Plânda dışarı doğru çıkma yapan eyvanın köşesinden helaya geçilmektedir. Zemini ve tavanı tahta döşemeli sofanın güney ucuna duvar boyunca bir sedir konulmuştur. Bu kattaki odaların dördü de oturma amaçlı olarak düzenlenmiştir. Bunların kışlık oldukları da söylenebilir.

Sofadan tek kanatlı ve kısmen işçilikli ahşap birer kapı ile girilen bu mekanların hepsinde de sedir, yüklük ve dolap elemanları mevcuttur. Doğu taraftaki odaların işlemek yüklükleri çiçeklikli dir ve her ikisinin de köşesinde gusülhanesi bulunmaktadır.

Ahşap bir merdivenle konağın üst katına çıkılmaktadır. Ortada geniş, uzunlamasına dikdörtgen hacim ve onun iki güzünde köşelere yerleştirilmiş odalarla şekillenen bu katın iç sofalı mekan organizasyonu büyük ölçüde giriş katının planını tekrarlamaktadır . Her iki ucuna, kıvrımlı profilli kolçaklarıyla gösterişli sedirlerin konulduğu sofanın tahta çıtalı tavanının ortasında bir göbek yer almaktadır.

Duvarlarındaki küçük alçı raflar ve eyvanın kuzey duvarına yerleştirilen süslemeli mermer lavabo ile tahta döşemeli zemindeki kare formlu ızgaralı bir delik mekanın göze  çarpan elemanlarıdır. Pencere sayısının çokluğu nedeniyle bu kattaki mekanlar, alttakilerden daha aydınlıktır.

Odaların giriş kapıları oyma ve geçme tarzında özenli ahşap süslemelere sahiptir. Genelde iç düzenlemesi ve elemanları itibariyle birbirlerine yakınlık gösteren bu mekanlardan sokak yönündekiler çıkmalarla genişletilmiştir. Bunlar iç süslemeleriyle de diğerlerinden daha özenlidir. Odalarda pencere önlerine kolçaklı sedirler yerleştirilmiş, duvarlardan birisi, dolap ve çiçeklikli ahşap yüklüklerle kaplanmış; yüklüklerin bir tarafı gusülhane olarak değerlendirilmiştir. Ahşap tavanlar ve duvarlara yerleştirilen gömme dolaplar da nitelikli ahşap işçiliği sergilemektedir.

Isıtmanın daima soba ve pirinç mangallarla sağlandığı anlaşılan odalarda ocak yoktur. Soba deliklerinin ise özgün olduğu görülmektedir.

Yapının dışta en belirgin süslemesini üst kat cephelerinde tuğlaların çeşitli şekillerde istiflenmesi ile biçimlenen bezemeler oluşturmaktadır. Çıkmalar, bunları ve saçakları taşıyan profilli ahşap konsollar, demir pencere şebekeleri, açıkta bırakılan ahşap hatıllar ve çatkılar yapının sokak cephesinde hareketli ve simetriğe yakın bir dekorasyon oluşturmaktadır. Düz tahta kaplamalı saçaklar ve çift kanatlı ahşap dış kapılar ise sadedir.

Konak, dıştaki yalın görünüşüne rağmen içte zengin bir süsleme programına sahiptir. İç mekanlardaki süslemeler; oda kapıları, dolaplar, yüklükler, tavanlar, alçı raflar ve sedirlerde görülmektedir. Bezemeyi oluşturan motiflerin tümü geometrik ve bitkisel karakterlidir. Ahşap süslemelerde oyma, geçme ve yüzeyler üzerine çakılan çıtalarla bezeme kompozisyonları meydana getirilmiştir. Çıtalı tavan süslemelerinin ana motifini ince çıtalarla şekillenen küçük kareler içindeki stilize çarkıfelek motifleri ve “S” kıvrımları oluşturmaktadır. Bunların ortasındaki göbeklerde ayrıca metal süs unsurları da kullanılmıştır.

Sofaların ve odaların duvarlarında görülen alçı lambalıklar da süslemek elemanlardır. Başka yapılarda da gördüğümüz bu tarz rafların alt kısımlarında simetrik bir kompozisyon oluşturacak şekilde geometrik motifler yer almakta; onun altındaki üçgen panonun içinde tasvir edilen soyut bir çiçekli bitkinin üst köşelerinde, Arapça kabartma olarak yazılan “MaşaAllah 1320” ibareleri okunmaktadır.

Sivrihisar evleri

(Resim: Sivrihisar evleri)

Sivrihisar 19.yy ın ikinci yarısından sonra idari teşkilatta mülki taksimatın en küçük parçası olan nahiye statüsünü sürdürmüştür. Kent 19.yy a kadar Hüdavendigar Sancağına bağlı bir nahiye iken daha sonra Ankara sancağına bağlı bir kasaba, cumhuriyetten sonra ise Eskişehir iline bağlı bir ilçe olarak yönetilmiştir.

Ulu Camii

Ulu Camii Anadolu’nun en büyük ahşap direkli, düz çatılı camilerinden. Çatısını 67 adet ağaç sütun tutuyor. Çeşitli yerlerinde bulunan kitâbelere göre yapı, ilk defa 1232 yılında Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad’ın saltanatında Emîr Cemâleddin Ali Bey tarafından inşa ettirilmiştir. 1274-75 yıllarında III. Gıyâseddin Keyhusrev’in nâiblerinden Abdullah oğlu Emînüddin Mîkâil Bey’in yaptırdığı müdahaleyle bugünkü görünümüne kavuşan camiye 1409-10 bir minare eklenmiştir. Mihrabın da 1439-40 yılındaki onarımda yerleştirildiği düşünülmektedir. 1778 de bir tamir daha geçiren cami 1956-1959 yıllarında onarımdan geçmiştir.

Çeşitli geometrik şekillerin ahenkli bir birleşiminden oluşan minberi ise şaheser sanat eseri olarak nitelendiriliyor.

Ulu Cami’nin kuzeyine düşen ve 1327 - 1328 yılları arasında MelikŞah tarafından, kardeşi Sultan Şah için yaptırılan Alimşah Kümbeti, Anadolu Selçukluları'ndan Necibiddin Mustafa’nın karısı adına yaptırdığı Hoşkadem Camii ve 1492 yılında Şeyh Baba Yusuf tarafından yaptırılan Kurşunlu Camii şehrin diğer önemli tarihi eserleri.

Sivrihisar şehirle bütünleşmiş ve ilçenin medar-ı iftiharı olan Nasreddin Hoca’nın da doğum yeri. Türk halk mizahının büyük filozofu Nasreddin Hoca, 1208’de Sivrihisar’ın Hortu Köyü’nde doğdu. Köyün adı 1999’da Nasreddin Hoca olarak değiştirildi. Hoca’nın evi halen burada varlığını sürdürüyor. İki katlı ev, belediyeden anahtarı alınarak gezilebiliniyor. Hortu Köyü Sivrihisar’a 26 kilometre uzaklıkta.

(Resim: Kurşunlu Camii ve solda Dr.İhsan Sarıkardaşoğlu evi)

Sivrihisar'da yetişen Veli'ler

(Resim: Sivrihisar eski hükümet konağı)

Sivrihisar 1684 yılında Kaza haline getirilmistir. Sivrihisar idari yönden 1846 yilinda Ankara'ya, 1912 yilinda da Eskisehir iline bağlanmıştır. Birinci Dünya Savasindan sonra kısa bir süre Yunan işgaline ugrayan ilçe 20. Eylül 1921 yılında düsman işgalinden kurtarılmıştır. Sivrihisar Ilçesinin yüzölçümü 2987 Km2 olup rakımı(denizden yüksekliği) 1070 mt.dir. İlçemizde karasal iklim türü hakimdir.

Nüfus Durumu

2007 yılı Adrese dayalı nüfus sayimina göre ilçemizin toplam nüfusu 22.258 olup, 8466 İlçe Merkezinde, 13 792'i Kasaba ve Köylerde oturmaktadir.

İdari Durum

Sivrihisar Ilçesi Eskisehir iline bağlı ve bu ile uzaklığı 100 km dir. İlçemize bağlı 3 kasaba , 61 köy, 27 mandıra ve yayla mevcuttur.

Sosyal Durum

İlçemize bağli tüm köylerimizde elektrik ve telefon vardir. Nüfusun yaklasik %30'u ilçe merkezinde % 15'i kasabalarda ve % 55''ide köy ve yaylalarda oturmaktadir. Halkın % 80'ine yakın kısmı tarım ve hayvancılıkla % 20'si ise Küçük Sanat ,Ticaret ve Serbest Meslek erbabıdır. Bütün köylerde içme suyu mevcut, bazı köylerde yetersizdir. İlçe merkezinde hem kaloriferli hemde sobalı ev kiralamak mümkündür. Sobalı evlerde yaklaşık kira bedeli 100-150 ytl civarındayken kaloriferli konutlardaki kira bedeli 180-250 ytl arasındadır.

Egitim ve Kültür Durumu

5 adet Ilçe Merkezinde olmak üzere toplam 25 adet Ilkögretim Okulu,1 adet Teknik Endüstri Meslek Lisesi,1 adet Imam Hatip Lisesi,1 adet Kiz Meslek Lisesi,1 adet Anadolu Lisesi,1 adet Fahri Keskin Anadolu Öğretmen lisesi,1 adet Ticaret Meslek Anadolu lisesi,1 adet Saglik Meslek Lisesi,1 adeti Ilçe Merkezinde 1 adeti de Kaymaz Kasabasinda olmak üzere 2 adet Genel Lise vardır.

Ekonomik Durum

Ilçe ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. Halkın %80'i tarım ve hayvancılıkla, geri kalanı da Küçük Sanat ve Ticaretle uğraşmaktadır. İlçe hudutlari içerisinde 2.984.986 dekar araziden çesitli hububat, çesitli sebze ve seker pancarı yetiştirilmekte olup, sebzecilik gelişme aşamasındadır. Yetiştirilen başlıca ürünler, buğday, arpa, patates, şeker pancarı, baklagiller, yulaf ve üzümdür. Az miktarda soğan, elma ve armut yetiştirilmektedir.

Ilçemizde 33 adet tarımsal amaçlı kooperatif bulunmaktadir. Bunlardan 26 adeti sulama kooperatifi, 7 adeti tarimsal kalkınma kooperatifidir. Ilçemizdeki hayvan varlığı :125.165 küçük bas, 13.005 adet büyükbas hayvan mevcuttur. Bölgemiz hayvancılığından istenilen miktarda verim saglanabilmesi için gerekli çalışmalar yürütülmektedir. Bunların başında ırk islahı, sun'i tohumlama çalışmaları gelmektedir.

Ulaşım Durumu

Sivrihisar ilçesi Eskisehir'e 100 km.,Ankara iline 135 km.'dir. Ilçemize bagli köylerimizin ulaşım durumu itibari ile yolları yaz kış trafiğe açıktır. İç Anadolu Bölgesi’nde, Eskişehir İli’ne bağlı bir ilçe olan Sivrihisar, doğuda Günyüzü ve Ankara, batıda Çifteler ve Mahmudiye, kuzeyde Beylikova ve Mihallıçcık, güneyde ise Konya ve Afyon ile çevrilidir. Eskişehir’in güneydoğu kesiminde yer alan Sivrihisar’ın dalgalı düzlüklerden oluşan bir arazi yapısı vardır. İlçenin orta kesiminde kuzeybatı güneydoğu doğrultusunda uzanan Sivrihisar Kütlesi ismi ile bilinen, yüksekliği 2000 m.ye ulaşan bir kütle bulunmaktadır.

İlçe topraklarından kaynaklanan sular Sakarya Nehri ile Porsuk Çayı’na akarlar. Porsuk Çayı aynı zamanda kuzeydoğuda ilçenin doğal sınırını oluşturur. Denizden 1.070 m. yüksekliktedir. İlçe topraklarında barit, demir, flüorid, jips, talk, toryum ve tuğla kiremit hammaddesini içeren maden yatakları bulunmaktadır.

Sivrihisar ilçesinde şehre hakim kayalık bir tepe üzerinde bulunan Sivrihisar Saat Kulesini Kaymakam Mahmut Bey ile Belediye Reisi Yüzügüllü Hacı Mehmet Efendi tarafından l900 yılında yaptırılmıştır. l902-l903 tarihli Ankara Salnamesinde Saat Kulesinin l316’da (l898) yapıldığı, saatinin de Avrupa’dan getirilmiştir.

Sivrihisar yöresel kıyafetleri oldukça ilginç ve zengindir. Sarkasız, cepkesiz ve cebesiz gelin olmazdı. Altın sırma, zengin motif ve işlemelerle süslenmiş özel gün giysilerini şimdi bulabilmek çok zor. Artık talep olmadığı için üretilmiyorlar. Yukarıdaki fotoğrafta gördüğümüz giysiler artık bir antika.

Cebe ve İncili Küpe

Medeniyetler beşiği Anadolu, ilk altın paranın ve ilk altın takının doğduğu topraklar... Hitit, Asur, Urartu, Frigya, Lidya, İyonya, Pers, Greko-Pers, Helen, Roma, Bizans, Selçuk ve Osmanlı uygarlıklarının elinde evrilen ve bugüne gelen altın, bin yıllardır yaşamla iç içe Anadolu’da. Sivrihisar ilçesi ile birlikte anılan göz alıcı ‘cebe’nin temelini, altın teller oluşturuyor ve takılar tıpkı halı yapar gibi tezgâhlarda örülüyor. 1850'lerde Sivrihisar'a yerleşen Ermeniler ayrıldıkları 1917 yılına kadar Sivrihisar'ı önemli bir ticaret merkezi yapmışlar ve burada kuyumculuğu geliştirmişlerdir. ‘İncili küpe’ de kentin klasiği. Hıristiyan geleneklerine dayanan küpenin orijinali, İsa ve 12 havarisine gönderme olarak 12 inciden üretiliyor.

Sivrihisar ve yöresine ait bir antik değer olan CEBE Ermeni ustalar tarafından zamanında Reşat altını eritilerek yapılırmış. Bu bilezikler Sivrihisar'da çok yaygındı. Trabzon bileziğini andıran fakat formu biraz daha farklı olan bu bileziği yalnızca bu yörede görme şansınız var. O da eski ailelerde..

Açık Hava heykelleri

Aşık Mehmet, Hasan, Kemal

(Resim: Sivrihisar'ın renkli kişiliklerinden Hakkık Kardeşler- Hasan, Kemal, Mehmet)

Hakıklar hepimizin bildiği gibi üç kardeş değil, gerçekte dört kardeşlerdir. Dördüncü kardeşlerini pek bilen yoktur. O kardeşleri de erkektir ve en küçükleridir. Son zamanlarında yanlarına gelmiştir. Anneleri (Zeliha) Zale Anadır. Babaları ise her birinin ayrıdır. Kardeşlerin en büyüğü Hasan, ortanca Kemal, Kemalin küçüğü Âşık Mehmet’tir. Hepsinin soyadı da değişiktir.

Zeliha SOYCAN: 01.07.1886 yılında doğmuştur. Zale ana 4 evlilik yapmıştır. İlk evliliğini Hasan’ın babasıyla, ikinci evliliği Kemal’in babasıyla, üçüncü evliliğini Aşık Mehmet’in babasıyla, son evliliğini ise Yenice mahallede oturan “Dörtgöz” emmi ile yapmıştır. Zale Ana 05.11 1976 günü 90 yaşındayken hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.

FEDAKÂR KADIN ZALE ANA

Kısaltılmış ismi Zale (Zeliha) Anadır. Zale Ana çok fedakâr kadındı. Halkımız arasında Zale Ananın sütünden böyle olmuşlar dedikodusu üzerine, adeta üzerlerine titrerdi. Onların yolunca varır, bir dediklerini iki etmez, onları çok severdi. Zale Ana çok temiz bir kadındı. Ölene kadar Hakıkların elbiseleri tertemiz, giydikleri pırıl pırıldı. Zale Ana onlara tavuk yumurtası bile yedirmezdi, sebep olarak da tavukların çöplüklerde gezmesi ve oradan beslenmelerini gösterirdi. Yaygın kanı oralarda gezinen tavukların ve yumurtasının kirli ve pis olduğuydu. Zale Ana ölene kadar çeşit çeşit yemekler yaparak onların aç kalmaması için mutfaktan çıkmazdı, güzel yemekler yapardı. En güzel yaptığı yemek kelem dolması ve yaprak dolmasıdır.

Mehmet AYAŞ: 25.04.1937 doğumlu, baba adı Abdullah, ana adı Zeliha’dır. Mihalıççık ilçesi Yarıkçı köyündendir. Kardeşlerin içinde en küçük kardeştir. Âşık Mehmet’in İki ablası ve iki ağabeyi vardır. Ablaları Ayşe Hanım BİLİR 25.11.1908 doğumlu, diğer ablası Emine AYAŞ ise 11.11.1915 doğumludur. Ağabeylerinden İbrahim AYAŞ 01.01.1926,diğer Ağabeyi Yusuf AYAŞ ise 01.01.1927 doğumludur. Âşık Mehmet 29.11.2003 günü hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.

Kemal KARA: 1928 yılında doğmuştur. Kemal kardeşlerin içinde ortanca olanıdır. Kemalin babası Sivrihisar ilçesi İlören köyündendir. 1997 yılında hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.

Hasan Hüseyin VARİŞLİ: 1915 (1331) yılında doğmuştur. Herkesin sadece Hasan demesine rağmen asıl adı Hasan Hüseyin’dir. Kardeşlerin en büyüğüdür. Hasan’ın babası Sivrihisar ilçesi Siliban (İstiklal Bağı) köyündendir. 12.09.1999 yılında hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.