Tarihten bir kesiti anlıyabilmek için o kesitin yaşandığı yer ve zaman hakkında bilgiye ihtiyaç vardır. Bir yerde olaylar, çoğu zaman ya iç içe yada ard arda, birbirini etkileyerek meydana gelirler. Yavşan yaylasını yada burada yaşayanları anlayabilmek için de Sivrihisar tarihini çok kısa da olsa bilmek kaçınılmazdır. Tarihçiler Sivrihisar’ın ne zaman ve kimler tarafından kurulduğunun belli olmadığını bildirirler. Demek ki bu kent tarih kadar eskidir ve bu uzun süreç içerisinde çeşitli kavimlerin egemenliğine girmiştir.
Önce Sivrihisar’ın adı üzerinde duralım. Bu kente Eti’ler devrinde Salpa adı verilirken, Roma devrinde Spalya, klasik devirde Abrostola ve Bizans devrinde Justinyanus (Bizans imparatoru kendi adını vermiş) isimleri verilmiştir. Daha sonraları bu kente Sibrihisar ve Seferihisar adlarının verildiğini görüyoruz. Hatta Alparslan’ın buraları fethetmesinden önce Sivrihisar'a Amuriye adı da verilmiştir. Sakarya nehri kıyısında, bugünkü Çakmak köyünde Abrostola yada Amuriye adıyla bir şehir vardı, burası Türk beyleri tarafından ele geçirilip, tahrip edilince, 60.000 civarında insan Sivrihisar’a göçerek buraya Amuriye adını vermişlerdir.
Kelt’ler Anadolu’da
Hint-Avrupa kavimlerinden olan Kelt’ler MÖ 1000 dolaylarında Orta ve Batı Avrupa'nın büyük bir bölümünde egemenlik kurdular. MÖ 600 sıralarında Fransa, Britanya, Kuzey İtalya, Belçika, Güney Almanya, Bohemya (Çek Cumhuriyeti) ve İspanya'nın bir bölümü Kelt egemenliğinde bulunuyordu. Kelt’lere Helenler Keltai ya da Keltoi, Romalılar ise Galli (tekil hali Gallus) derlerdi.(Gallus kelimesinin anlamı da "tavuk" idi.- Fransa’nın sembolü)
MÖ 1. binyıl sonlarında güneyden Roma'nın, kuzeyden Germen kavimlerinin yayılmasıyla Avrupa'da Kelt egemenliği sona erdi. Britanya'da ise MS 5. yüzyıla dek süren Kelt hakimiyeti, Anglo-Sakson kavimlerinin istilası sonunda adanın kuzey ve batı kıyılarıyla sınırlandı. Halen İrlanda ve İskoçya halkının bir kısmı ile Galliler (Welsh) ve Breton'lar Keltçe'den türeyen diller konuşmaktadır.
(Resim: Kelt'çe yada Galçe konuşan bölgeler turuncu renkle boyanmış)
Avrupa’dan Brennios (Brenn) adlı önderin komutasında doğuya yürüyen Galat gücünün, kadınlı erkekli 20.000 kişiden oluştuğu ve kadınların da erkeklerle birlikte savaşa katıldığı antik yazarlarca belirtilir.
Galat'lar MÖ 280'da Pannonia'yı (bugünkü Macaristan), 279'da Yunanistan'daki Delphi kentini yağmaladılar. Aynı yıl İstanbul'un (Byzantion) karşısındaki tepeye karargâh kurarak kenti tehdit ettiler. (Galatların bir kış geçirdiği tepe bu tarihten sonra Galata , onardıkları kule de Galata kulesi olarak adlandırıldı.) Uzun pazarlıklar sonucu Byzantion'lular Galatlara büyük bir haraç ödemeyi ve İstanbul Boğazını geçmelerine yardım etmeyi kabul etti.
277-274 yıllarında Ege bölgesi yağmalandı; Erythrai (Çeşme yakınında Ildırı) ve Miletos kısa sürelerle Galatların eline geçti. MÖ 274'te Bergama kralı Eumenes ve Selevkos kralı Antiokhos komutasındaki ordu Galatları ağır bir yenilgiye uğratarak Orta Anadolu'ya sürdüler.
Anadolu'da Sakarya ve Kızılırmak havzasını kapsayan bölgeye de Galatiya adı verilmiştir. O dönemde Roma İmparatoru olan Augustus, sürekli huzursuzluk çıkaran Galler'i Anadolu'dan sürer ve Gelibolu'ya yerleşen bu halka izafeten bu bölgenin adı Gal ülkesi anlamına gelen Gallipolis olarak değiştirilir. Osmanlı döneminde bu isim Gelibolu olmuştur.
Galatlar Yunanistan’daki Delphi zaferinden sonra Tektosagi, Tolistobogii ve Trogmi adlı üç boy şeklinde örgütlendiler. Orta Anadolu'da Sivrihisar (Pessinus), Ankara (Ankyra) ve Yozgat Büyüknefes (Tavium) bu üç boy'un merkezi oldu. Bölgede yapılan yüzey araştırmalarında Polatlı'da Basrikale ve Hisarlıkaya, Sakarya Irmağı'na hakim Çanakçı ve Çağlayık, Beypazarı'nda Tabanoğlu ve Dikmenkale, Ayaş'ta Canıllı, Keçiören'in Bağlum köyünde Hisartepe ve daha başka kale kalıntıları belirlendi. Kalelerin bazıları çevredeki kaya kitlelerine bağlanarak yapılmıştı.
Galatia'nın MÖ. 1. yy'ın sonlarında Roma egemenliğine girmesinden sonra Anadolu'nun Avrupalı konukları, kendi kültürel kimliklerini koruyamayarak asimile oldular. Galya(Galat) devleti kuranlar, kalabalık yerleşim merkezleri oluşturmuşlardı. Birer şehir niteliğinde olanlardan Sivrihisar çevresine rastlayanlar şunlardır: Pessinus(Ballıhisar), önceleri Evdoxios, sonraları Jorma adıyla bugünkü Gümüşkonak yani Yörme köyü.
Pessinus, Sivrihisar'ın 16 km güneyindeki Ballıhisar'da bulunmaktadır. Friglerce Kibele diye de adlandırılan ana tanrıçanın bulunduğu en önemli tapınma yerlerinden biri olarak bilinmektedir. Büyük olasılıkla bir meteor olan siyah taşın, gökten inen tanrıça idolünün, bulunduğu yerdi. Romalılar, Kartaca’ya karşı olan savaşı kazanabilmek için şans getirsin diye bu taşı MÖ 204 yılında Roma’ya götürmüşler ve bunu Magna Mater (Ulu ana) diye adlandırmışlardır. Kadının gücünü sembolize etmek için yanında iki leopar ile heykelleştirilmiştir. Pessinus ana tanrıça için yapılmakta olan törenlere sahne olmuş ve o dönemlerde kendini ana tanrıçaya adayanların merkezi konumuna gelmiştir. Erkeklerin kendilerini ana tanrıçaya adamak için Pessinus'ta erkeklik organlarını kestiği bilinmektedir.
MÖ 1250 yıllarında Frigya'da (Eskişehir yöresi), Pessinius(Ballıhisar) Kralı kızını, Attis adlı bir genç ile evlendirmeye karar vermiş. Ancak Anadolu'nun ana tanrıçası Kibele'de Attis'i seviyormuş. Attis, Tanrıça Kibele'ye inanan biriymiş ama tanrıça'nın kendisini sevdiğini bilmiyormuş. Düğün hazırlıkları başlamış.Komşu ülkelerin kralları ve tüm halk düğüne davet edilmiş. Düğün ziyafeti başladığında gökyüzü masmavi ve parlakmış. Birden gök kararmış ve gökyüzünde korkunç bir uğultu oluşmuş. Ana Tanrıça Kibele düğüne gelmişti ve çok kızgındı. Tanrıça'nın gözünü Attis'den başkasını görmüyordu. Öfkesini Attis'e öylesine yönelttiki Attis'de bu duruma çok üzüldü ve kendine çok öfkelendi. Çılgıncasına dans etmeye başladı. Adeta kendinden geçti ve hançeriyle cinsel organını kökünden kesip attı. Kasıklarından fışkıran kan topraktan bitkilerin fışkırmasına neden oldu. Attis kan kaybından oracıkta öldü. kanıyla sulanan toprak daha da yeşerdi. Attis'in vücudu da çam ağacına dönüştü. Ana tanrıça sevdiğini kaybettiğine çok üzülmüştü anısını yaşatmak için Attis'den oluşan çam ağacının hiç bozulmamasına karar verdi. Böylece çam ağacı herdaim yeşil kaldı ve yaprakları hiçbir zaman dökülmedi. Daha sonra insanlar törenlerini kutsal kabul ettikleri çam ağacı etrafında yapmaya başladılar. Böylece Kibele'nin sevgilisi Attis ölümsüzleşti.
Galatlar Pessinius'a geldiklerinde rahiplerin hepsinin hadım olduğunu gördüler.
Sivrihisar’ın önemini tarihten aldığı özelliklerden biri de Efes'den İran'daki Persopolis'e (Pers başkenti) giden Kral Yolu üzerinde oluşudur. Bu yolu atlı kuryeler 7 günde katedebiliyordu. Bu yolun İstiklalbağı köyü ile Ballıhisar köyü arasındaki kısmının kalıntıları belirgin şekilde günümüze kadar gelmiştir.
Roma cumhuriyeti MÖ 204 yılında Katacılar'la Pön savaşlarını yapıyorlardı. Roma, Kartaca kralı Hannibal'in tehdidi altındaydı. Endişe içerisindeki Roma senatosu bir kahin kadının söylemlerine inanarak kurtuluş için Kybele kültünün Roma'ya taşınmasına karar verdiler. Galatlı din adamlarını bir şekilde ikna edip kara taşı Roma'ya götürdüler. Bunun üzerine morali düzelen Roma ordusu Kartaca'lıları yendiler. Hannibal Anadolu'daki Seleukos(Büyük İskerder ölümünden sonra komutanlarının kurduğu devlet) krallığına sığındı. Pön savaşları sırasında Hannibal'ın Makedonya kralı ile anlaşması sırasından beri Romalılar Balkanlara ve Anadolu ya göz dikmişlerdi. Sonradan Bergama kralının destekleriyle Anadolu'ya geldiler ve buraları Roma eyaletine dönüştürdüler.
Kökü tarihe dayanan Pessinus uygarlığı M.Ö.204 yılında Ana Tanrıça Kybele(Magna Mater) kültünün, Roma’ya taşınması üzerine önemini kaybetmiştir. Hiristiyanlıktan önceye rastlayan bu dönemde, Anadolu’da yerli tanrıça olan Kybele’ye ibadet ediliyordu. Ancak 4.yy da burası da hiristiyanlığı kabul edince, Kybele Kültü yasaklanmış ve Pessinus’daki tapınak yıkılmıştır. Böylece Ana tanrıça geleneği yok olurken, Pessinus, Bizans yönetimine, önemini yitirerek girmiştir.
Kybele inanışında, doğanın her yıl 22 Mart günü uyandığı kabul edilir. Büyük şenliklerle ve dualarla kutlanan bu törenlerde kendilerini Ana Tanrıça adayıp, tapınakta kalmak isteyenler, erkekliklerinden vazgeçip, hadım edilirler. Kendi isteği ile kendisini hadım eden erkeklere “Gal” denir. Gal: Ermiş, arınmış kişi demektir. Frigya Başlığı denilen başlığı ancak böyle arınmış kişiler giyebilir. Friglerden sonra bölgeye hâkim olan Lidyalılar zamanında Kybele inanışı Yunanistan’a yayılmış daha sonra Galatlıları ve Romalıları derinden etkileyerek Batı kültürüne girmiştir. Ana Tanrıça Kybele inanışının merkezi olarak ün yapan Pessinus şehrinin kalıntıları 1967 yılında Belçika’nın Gant Üniversitesi tarafından yapılan kazılar sonunda ortaya çıkarılmıştır.
Sivrihisar’ın Roma yönetiminden çıkışı ile Selçuklu yönetimine geçişinin kesin tarihi bilinmemekle birlikte, Ulucami’nin kitabesinde yapılış tarihi olarak 1274 yılının bulunması, bu yıllarda kentin Selçukluların eline geçtiğini açıklamaktadır. Caminin bahçesinde bulunan Aleşah Kümbetini Selçuklu kralı Melik Şah, kardeşi Sultan Şah için 1327-1328 yılında yaptırmıştır.
Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılışından sonra Sivrihisar Karamanoğlu Beyliğinin yönetimine girmiştir. Kent 1359 yılında Osmanlı Padişahı 1.Murat tarafından alınmışsa da Timur Han bu ilçeyi Anadolu istilasından sonra ayrılırken yeniden Karamanoğlu’na vermiştir. Timur Han, Sivrihisar’a gelişi sırasında bugünkü Ertuğrul(Yakapınar) köyünde karargah kurmuştur. O dönemde burada yerleşim yoktu. Vasi araziler ve çayırlar Sakarya nehrine kadar uzanıyordu. Bu çevre atlarıyla, hayvanlarıyla ve askerleriyle ordugah konuşlanmasına çok elverişliydi. Timur Han askerleriyle Sivrihisar’a girdi ve meşhur kaleyi yıkarak tahrip etti.
Daha sonra kent Osmanoğulları ile Karamanoğulları arasında birkaç kez el değişirdi. Ancak 1415 yılından itibaren kesintisiz Tebaayı Devleti Aliye’ye yani Büyük Osmanlı Devletinin egemenliğine geçmiştir.
Saat Kulesi
Mekanik saatlerin icadından evvel Türk-İslam coğrafyası içerisinde vaktin tâyini başta güneş saati olmak üzere su saati, mum saati, kum saati, rubu tahtası, usturlab ve kıblenüma gibi aletlerle belirlenmiştir. Ezani saat veya alaturka saat olarak isimlendirilen bu aletler, özellikle İslam coğrafyasında dini vecibelerden dolayı teferruatlı ve hassas bir şekilde yapılmıştır. Vaktin tayiniyle uğraşan bu bilim kişilerine muvakkit, uğraşıldığı binaya ise muvakkithane denilirdi. Osmanlı Devletinde bilinen en eski muvakkithane, Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’da kendi adına yaptırmış olduğu külliyenin avlusundaki Fatih Muvakkithanesi’dir.
Genellikle cami ve mescitlerin girişinde veya avlusunda bir-iki oda halinde camiye bağlı olarak inşa edilen Osmanlı muvakkithaneleri, mekanik saatlerin icadıyla birlikte yerini saat kulelerine bırakmıştır. Mekanik saatlerin yaygınlaşmasıyla birlikte 14. yüzyılda Avrupa’da inşa edilmeye başlanan saat kuleleri, 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı topraklarına girdiği ve 18-19. yüzyıllarda batıdan doğuya doğru giderek artmaya başladığı görülmüştür. Zamanın halka gösterildiği bu yeni yapılar Anadolu topraklarında ise 2. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. seneyi devriyesinde (1901) valilere saat kulesi yapımıyla ilgili gönderdiği fermanla birlikte kule inşaları yayılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde, Tanzimatla birlikte başlayan devlet yönetimindeki değişim hızlı bir şekilde kentin mimari dokusuna da yansıyarak çoğu vilayetin yeniden şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu dönemden (19. yüzyıldan) itibaren başta imparatorluğun başkenti İstanbul olmak üzere çoğu vilayette okul, hükümet konağı, karakol, kışla, saat kulesi gibi yeni kamu binalarının ortaya çıktığını görmekteyiz.
Merkezi idarenin vilayetlerdeki somut örneğini oluşturan saat kuleleri; meydanlarda (İzmir, Muğla, Kütahya, Çankırı vb.), yamaç veya tepelerde (Bursa, Kastamonu, Mudurnu, Sivrihisar vb.) ve bir yapı üzerine (Ankara, Edirne, Amasya/Merzifon, İstanbul-Sirkeci Garı, Mersin-Tarsus vb.) inşa edilmesi bakımından mevkilerine göre üçe ayrılmaktadır. Genellikle halkın rahatlıkla görebileceği bir yere konumlandırılan bu yapılar, zamanı göstermesinin yanı sıra yangın, gözetleme ve meteoroloji olayları hakkında bilgi edinilmesi gibi farklı fonksiyonları da içermektedir. Kaide, gövde ve köşk kısımlarından oluşan saat kulelerinin köşk bölümlerinde, her saat başı saat sayısı kadar veya saat başı tek vuruş yapacak şekilde halkı uyarmak için konulan çanlar yer almaktadır.
Eskişehir ilinin Sivrihisar ilçesinde Osmanlının geç dönem eserlerinden günümüze ulaşan ve bizim de bildiri konumuz olan Sivrihisar Saat Kulesi, şehrin kuzeyinde Güneş Dağı’na ait kayalıklar üzerinde yer almaktadır.
H. Acun, saat kuleleri hakkında yapmış olduğu çalışmasında, kitâbesi bulunmayan Sivrihisar Saat Kulesi’nin 1900 tarihinde Kaymakam Mahmud Bey ve Belediye Reisi Yüzügüllü Hacı Mehmet Efendi döneminde yapıldığını, ayrıca buradaki tarihin 1900-1901 tarihli Ankara salnamesinde de geçtiğini belirtmektedir
Yaptığımız araştırmalarda; Sivrihisar Saat Kulesi’nin, 2. Abdülhamid’in cülûsunun 25. sene-i devriyesinde, 1900-1901 Kaymakam Mustafa Tevfik Efendi döneminde yapıldığı sonucuna varılmıştır. Mimarı bilinmeyen kule, 2011 yılındaki kapsamlı olmak üzere 2009 ve 2007 yıllarında onarım geçirmiştir. Moloz taş ve tuğla malzemeden yığma tekniğinde inşa edilen yapı, 3.88x3.89 m. ebadında kare planlı ve üç kademelidir. Aşağıdan yukarıya doğru daralan kademeli kule, yaklaşık 15 m. yüksekliğinde ve üzeri alemli bir kubbeyle örtülüdür. Yaklaşık 1.70 m. yüksekliğinde moloz taş örgülü bir kaide üzerinde yükselen kule gövdesi, her cephede birer adet olmak üzere toplam 4 adet daire formlu pencere açıklığıyla hareketlendirilmiştir. Tek sıra tuğla örgülü olan buradaki açıklıklar, ahşap doğramalı cam pencerelerle kapatılmıştır.
Kulenin köşk kısmı, saat kadranların üst hizasına kadar moloz taş geri kalan üst kısmı ise tuğla örgülüdür. Demir korkuluklu balkona sahip köşk bölümünün cepheleri -güney cephe hariç- altta dikdörtgen, üstte ise çifte yarım daire kemer formuna sahip iki sıra sistemindeki pencere açıklıklarıyla hareketlendirilmiştir. Güney cephenin dikdörtgen formlu alt sıra pencere açıklığı ise yakın dönem onarımlarında kapatılarak özgün bütünlük bozulmuştur. Dıştan demir parmaklıklı olan bu pencere açıklıklardan alt sıradakiler, ahşap doğramalı ve cam bölmeli iki kanatlı pencerelerle kapatılmıştır. Yapıya ait eski fotoğrafları incelediğimizde, buradaki pencere açıklıklarının arasında -her bir cephede birer adet olmak üzere- toplam 4 adet saat kadranı yer aldığı görülmektedir. Bu kadranlardan günümüze sadece kuzey cephedekinin ulaşmadığı diğerlerinin ise kulenin yakın dönemde geçirdiği restorasyon sırasında tamir edilerek yeniden işlevsellik kazandırılmıştır. Şehre bakan güney cephedeki kadran -uzaktan rahat algınabilmesi için- diğerlerine nispeten daha büyüktür.
Avrupa’dan getirtilen saat, yaklaşık 5 günde bir kurulmaktadır. Saat mekanizmasının hemen üzerinde ise yaklaşık 300 kg ağırlığındaki tunç malzemeli çanı sallanmakta olup tam ve yarım saatlerinde 1 dakika aralıkla iki kez vurarak halkı uyarmaktadır.
Kuleye giriş, kuzey cepheden 8 basamaklı merdivenle geçilen dikdörtgen formlu bir kapı açıklığıyla sağlanmıştır. Yaklaşık 1.15x1.70 m. ebadındaki bu açıklık, ahşap malzemeli ve tek kanatlı bir kapıyla kapatılmaktadır. Kulenin gövde içinde, köşk bölümüne çıkışı sağlayan 24 basamaklı demir merdiven yer almaktadır. Helezon şeklindeki bu merdivenin çekirdeği kaide kısmındaki zemine sabitlenmiş vaziyettedir. Yapı içerisi cephelerdeki gibi sıvasız olup rüstik bir görünüme sahiptir. Yapının üzeri ise tuğla örgülü ve dıştan kurşun kaplamalı küçük bir kubbeyle örtülüdür. Ayrıca yapıda süsleme unsuru görülmemektedir.
Sonuç olarak 16. yüzyılın sonlarıyla birlikte Osmanlı coğrafyasına giren ve 2.Abdülhamid dönemiyle birlikte yaygınlık kazanan saat kuleleri, Anadolu’nun çoğu vilayetinde olduğu gibi Sivrihisar’da da yer aldığı görülmektedir. 2011 yılındaki kapsamlı restorasyon çalışmasıyla birlikte günümüzde işlevselliğini sürdüren Sivrihisar Saat Kulesi, şehrin simgesi konumundadır. Kulevari şeklindeki yapı, bir yamaç veya tepe grubuna girmesi bakımından Anadolu’daki Bilecik, Bursa, Kastamonu, Mudurnu, Göynük ve Safranbolu şehirlerindeki örneklere benzemektedir.
(Mehmet Emin Yılmaz - Fatih M. Tanrıvereri bildirisinden alıntı)
Daha sonra kent Osmanoğulları ile Karamanoğulları arasında birkaç kez el değişirdi. Ancak 1415 yılından itibaren kesintisiz Tebaayı Devleti Aliye’ye yani Büyük Osmanlı Devletinin egemenliğine geçmiştir.
Saat Kulesi
Mekanik saatlerin icadından evvel Türk-İslam coğrafyası içerisinde vaktin tâyini başta güneş saati olmak üzere su saati, mum saati, kum saati, rubu tahtası, usturlab ve kıblenüma gibi aletlerle belirlenmiştir. Ezani saat veya alaturka saat olarak isimlendirilen bu aletler, özellikle İslam coğrafyasında dini vecibelerden dolayı teferruatlı ve hassas bir şekilde yapılmıştır. Vaktin tayiniyle uğraşan bu bilim kişilerine muvakkit, uğraşıldığı binaya ise muvakkithane denilirdi. Osmanlı Devletinde bilinen en eski muvakkithane, Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’da kendi adına yaptırmış olduğu külliyenin avlusundaki Fatih Muvakkithanesi’dir.
Genellikle cami ve mescitlerin girişinde veya avlusunda bir-iki oda halinde camiye bağlı olarak inşa edilen Osmanlı muvakkithaneleri, mekanik saatlerin icadıyla birlikte yerini saat kulelerine bırakmıştır. Mekanik saatlerin yaygınlaşmasıyla birlikte 14. yüzyılda Avrupa’da inşa edilmeye başlanan saat kuleleri, 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı topraklarına girdiği ve 18-19. yüzyıllarda batıdan doğuya doğru giderek artmaya başladığı görülmüştür. Zamanın halka gösterildiği bu yeni yapılar Anadolu topraklarında ise 2. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. seneyi devriyesinde (1901) valilere saat kulesi yapımıyla ilgili gönderdiği fermanla birlikte kule inşaları yayılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde, Tanzimatla birlikte başlayan devlet yönetimindeki değişim hızlı bir şekilde kentin mimari dokusuna da yansıyarak çoğu vilayetin yeniden şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu dönemden (19. yüzyıldan) itibaren başta imparatorluğun başkenti İstanbul olmak üzere çoğu vilayette okul, hükümet konağı, karakol, kışla, saat kulesi gibi yeni kamu binalarının ortaya çıktığını görmekteyiz.
Merkezi idarenin vilayetlerdeki somut örneğini oluşturan saat kuleleri; meydanlarda (İzmir, Muğla, Kütahya, Çankırı vb.), yamaç veya tepelerde (Bursa, Kastamonu, Mudurnu, Sivrihisar vb.) ve bir yapı üzerine (Ankara, Edirne, Amasya/Merzifon, İstanbul-Sirkeci Garı, Mersin-Tarsus vb.) inşa edilmesi bakımından mevkilerine göre üçe ayrılmaktadır. Genellikle halkın rahatlıkla görebileceği bir yere konumlandırılan bu yapılar, zamanı göstermesinin yanı sıra yangın, gözetleme ve meteoroloji olayları hakkında bilgi edinilmesi gibi farklı fonksiyonları da içermektedir. Kaide, gövde ve köşk kısımlarından oluşan saat kulelerinin köşk bölümlerinde, her saat başı saat sayısı kadar veya saat başı tek vuruş yapacak şekilde halkı uyarmak için konulan çanlar yer almaktadır.
Eskişehir ilinin Sivrihisar ilçesinde Osmanlının geç dönem eserlerinden günümüze ulaşan ve bizim de bildiri konumuz olan Sivrihisar Saat Kulesi, şehrin kuzeyinde Güneş Dağı’na ait kayalıklar üzerinde yer almaktadır.
Yaptığımız araştırmalarda; Sivrihisar Saat Kulesi’nin, 2. Abdülhamid’in cülûsunun 25. sene-i devriyesinde, 1900-1901 Kaymakam Mustafa Tevfik Efendi döneminde yapıldığı sonucuna varılmıştır. Mimarı bilinmeyen kule, 2011 yılındaki kapsamlı olmak üzere 2009 ve 2007 yıllarında onarım geçirmiştir. Moloz taş ve tuğla malzemeden yığma tekniğinde inşa edilen yapı, 3.88x3.89 m. ebadında kare planlı ve üç kademelidir. Aşağıdan yukarıya doğru daralan kademeli kule, yaklaşık 15 m. yüksekliğinde ve üzeri alemli bir kubbeyle örtülüdür. Yaklaşık 1.70 m. yüksekliğinde moloz taş örgülü bir kaide üzerinde yükselen kule gövdesi, her cephede birer adet olmak üzere toplam 4 adet daire formlu pencere açıklığıyla hareketlendirilmiştir. Tek sıra tuğla örgülü olan buradaki açıklıklar, ahşap doğramalı cam pencerelerle kapatılmıştır.
Kulenin köşk kısmı, saat kadranların üst hizasına kadar moloz taş geri kalan üst kısmı ise tuğla örgülüdür. Demir korkuluklu balkona sahip köşk bölümünün cepheleri -güney cephe hariç- altta dikdörtgen, üstte ise çifte yarım daire kemer formuna sahip iki sıra sistemindeki pencere açıklıklarıyla hareketlendirilmiştir. Güney cephenin dikdörtgen formlu alt sıra pencere açıklığı ise yakın dönem onarımlarında kapatılarak özgün bütünlük bozulmuştur. Dıştan demir parmaklıklı olan bu pencere açıklıklardan alt sıradakiler, ahşap doğramalı ve cam bölmeli iki kanatlı pencerelerle kapatılmıştır. Yapıya ait eski fotoğrafları incelediğimizde, buradaki pencere açıklıklarının arasında -her bir cephede birer adet olmak üzere- toplam 4 adet saat kadranı yer aldığı görülmektedir. Bu kadranlardan günümüze sadece kuzey cephedekinin ulaşmadığı diğerlerinin ise kulenin yakın dönemde geçirdiği restorasyon sırasında tamir edilerek yeniden işlevsellik kazandırılmıştır. Şehre bakan güney cephedeki kadran -uzaktan rahat algınabilmesi için- diğerlerine nispeten daha büyüktür.
Avrupa’dan getirtilen saat, yaklaşık 5 günde bir kurulmaktadır. Saat mekanizmasının hemen üzerinde ise yaklaşık 300 kg ağırlığındaki tunç malzemeli çanı sallanmakta olup tam ve yarım saatlerinde 1 dakika aralıkla iki kez vurarak halkı uyarmaktadır.
Sonuç olarak 16. yüzyılın sonlarıyla birlikte Osmanlı coğrafyasına giren ve 2.Abdülhamid dönemiyle birlikte yaygınlık kazanan saat kuleleri, Anadolu’nun çoğu vilayetinde olduğu gibi Sivrihisar’da da yer aldığı görülmektedir. 2011 yılındaki kapsamlı restorasyon çalışmasıyla birlikte günümüzde işlevselliğini sürdüren Sivrihisar Saat Kulesi, şehrin simgesi konumundadır. Kulevari şeklindeki yapı, bir yamaç veya tepe grubuna girmesi bakımından Anadolu’daki Bilecik, Bursa, Kastamonu, Mudurnu, Göynük ve Safranbolu şehirlerindeki örneklere benzemektedir.
(Mehmet Emin Yılmaz - Fatih M. Tanrıvereri bildirisinden alıntı)
Ermeni Kilisesi
Ermeni Kilisesi’nin müstakil bir kilise özelliği kazanmasında en büyük rolü Surp Krikor Lusavoriç oynamıştır. Hıristiyanlık, Ermenistan’da resmi din olarak kabul edildikten sonra ruhani önder olarak seçilen Surp Krikor, bölgede Hıristiyanlığı yaymıştır. Surp Krikor Lusavoriç, aynı zamanda kilisenin örgütlenmesine yönelik çalışmalar yapmıştır. 4. yy’da Ermeni Kilisesi’nin hiyerarşisi ve yönetimi düzene konulmakla birlikte, Ermeni alfabesi henüz oluşturulmadığından kendi dillerinde yazılmış İncilleri ve ayin usulleri bulunmamaktaydı. Bu sebeple Ermeni litürjisi (dinsel törende izlenmesi gereken usul ve sıra) henüz oluşmamıştır.
MS 404 yılında Ermeni alfabesinin oluşturulmasından sonra İncil, Ermenice’ye çevrilmiştir. Daha sonra Ermeni litürjisi Kayseri litürjisinden ve Ermenilerin kendi eski kültürlerinden faydalanılarak oluşturulmuştur. Böylece Ermenilere özgü, milli bir usul meydana getirilmiştir.
Hıristiyan inançlarının belirlenerek sistemleştirildiği ilk dönem sonrası, Ana Kilise’den ayrılmalar (MS 431) başlamış ve müstakil kiliseler oluşturulmuştur. Ermeniler, bu dönemde yapılan I. İznik Konsili’ne (Hıristiyan ruhaniler ve rahipler meclisi) (325 yılı) Aziz Krikor Lusavoriç’in oğlu olan Aristakes ile katılmışlardır. I. İstanbul (381 yılı) ve I. Efes (431 yılı) Konsillerine ise katılıp katılmadıkları açık olmamakla beraber, Ermeniler bu ilk üç genel konsili ve kararlarını kabul etmişlerdir. Ana kiliseden ayrılmaların ve inanç tartışmalarının yoğun olarak yaşandığı ve farklı kiliselerin temellerinin atıldığı 5. yy’a Ermeniler, kendi dillerindeki kutsal kitapları ile girmişlerdir. Böylece o güne kadar sessiz kalmış olan Ermeniler, tartışmaların içinde daha yoğun olarak yer almaya başlamışlardır. Ermeniler 4. genel konsil olan Kadıköy Konsili’ne (M.S. 451) Persliler ile savaşta olduklarından katılamamışlardır. Kilise, bu konsilden sonra 40 yıl konsil kararlarına karşı bir şey söylememiştir. Gatoğigos Bapken zamanında 491 Vağarşabat ve 506 Dvin konsilleri toplanmıştır. Bu konsillerde Efes Konsili’ne sadık kaldıkları, Kadıköy Konsili kararları ve Nesturiliği (Hz. İsa’nın Tanrı değil, tanrısal nitelikler taşıyan bir insan olduğunu kabul eden Hıristiyanlık mezhebidir.) reddettikleri açıklanmıştır. Bu karar ile Ermeni Kilisesi, İsa’daki ilahi tabiat içerisinde insani tabiatın birleşerek tek tabiat oluşturduğunu (Monofizitizm) benimsemiş ve buna Ermeni Kredosu’nda (inanç ilkeleri) yer vermiştir.
Geniş bir yaylanın ortasında , Sakarya Irmağı'nın bir menderesiyle çevrili olan Sivrihisar , yalçın bir dağın, Güneş Dağı'nın eteğinde yer alıyordu. Ermenilerin Sivrihisar yöresine ilk yerleşimi Bizans döneminde olmuş. Ardından 17.yüzyılın başında yöreye gelerek yerleşen Kantzag (şimdiki Girovabad) ve Artsakh (Karabağ) Ermenileriyle yoğunluk kazandılar.
Şehrin yakınındaki 'Hayin' adlı köyü kuran Ermeniler, 1650 yılında Sivrihisar'da Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi'ni inşa etmişler. Bölgede 18. yüzyılın başlarında ticaretle uğraşan bir cemaatin varlığından söz edilirken, iki okulu bulunan Ermeni nüfusun, 19. yüzyılın ortalarında 4000'e, 1890'da ise 800 haneye (6.000 kişi) ulaştığı kaydedilmiş. 1881'de eski kilisenin yerine inşa edilen Surp Yerrortutyun Kilisesi'nin yanında, 1883'te Nersesyan okulu ve bir hamam yapılmış. Dağın yamacında restore edilmeyi bekleyen hamamın duvarlarındaki su ve buhar kanalları ince işçiliğin örnekleri olarak görülebiliyor. 1911 yılında, Sivrihisar'da 'Anahit' adlı bir haftalık dergi yayınlanmaya başlamış ve bir tiyatro grubu kurulmuş. Sivrihisarlı Ermenilerin o dönemde zanaatla, bağcılık ve ticaretle uğraştığı biliniyor.
Şehrin yakınındaki 'Hayin' adlı köyü kuran Ermeniler, 1650 yılında Sivrihisar'da Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi'ni inşa etmişler. Bölgede 18. yüzyılın başlarında ticaretle uğraşan bir cemaatin varlığından söz edilirken, iki okulu bulunan Ermeni nüfusun, 19. yüzyılın ortalarında 4000'e, 1890'da ise 800 haneye (6.000 kişi) ulaştığı kaydedilmiş. 1881'de eski kilisenin yerine inşa edilen Surp Yerrortutyun Kilisesi'nin yanında, 1883'te Nersesyan okulu ve bir hamam yapılmış. Dağın yamacında restore edilmeyi bekleyen hamamın duvarlarındaki su ve buhar kanalları ince işçiliğin örnekleri olarak görülebiliyor. 1911 yılında, Sivrihisar'da 'Anahit' adlı bir haftalık dergi yayınlanmaya başlamış ve bir tiyatro grubu kurulmuş. Sivrihisarlı Ermenilerin o dönemde zanaatla, bağcılık ve ticaretle uğraştığı biliniyor.
Kilisenin iki tarafında çan kuleleri bulunmaktadır. Kızıl kesme taştan yapıldığı için Kızıl Kilise de denilen yapı belli belirsiz fresklerle bezelidir. Kilisenin arka kısmında vaftiz odası, güney kısmında papaz odası bulunuyor. Kilise’nin kitabesinde şunlar yazılıdır: “Cemaat üyelerinin yardımlarıyla kutsal üçlü (SURP YERRORTUTYUN) adına bir kilise inşa edildi. Patrik Nerses hükümranlığında, Sivrihisar’ın imanlı cemaati, Minteş Panoyat mimarın 1881’de unutulmaz eseri Surp Yerrortutyun Kilisesi inşa edildi.” Baba-Oğul-Kutsal Ruh üçlemesine inanılarak yapılmış Ermeni Ortodoks kilisesidir. Surp Yerrortutyun Kilisesi dıştan doğu-batı yönünde dikdörtgen içte ise üç nefli bazilika planlı bir kilisedir. Kilisenin giriş kapısının üstünde dünya figürünün üzerinde iki aziz ve hemen altta bulunan kitabenin kenarlarında da iki kanatlı melek simgesi bulunmaktadır.
(Resim: Sivrihisar'a 1850'lerde yerleşen Ermeniler tarafından 1881 yılında inşa edilen kilise)
Peder Hovhannes Kiziryan'ın anılarına göre:
1914'te bu kolonide 4.265 kişi bulunmaktaydı.Ayrıca Sivrihisar'ın güneybatısında yer alan Balahisar köyünde 1914'te Ermenilere ait 300 hane vardır. Sivrihisar Ermenileri müreffeh bir hayat sürüyorlardı; bir kısmı şehir dışındaki arazilerde tarım yaparak geçiniyordu. Bu kazada durum Temmuz sonuna kadar nispeten sakindir. Şehrin Ermeni ileri gelenleriyle, kaymakam Ali Rıza Bey, ordu komutanı Besim Bey ve jandarma komutanı Cemal Bey arasında sık sık ve samimi görünen toplantılar yapılıyordu. 12 Ağustos'ta tehcir emri duyurulur. 14 Ağustos Cumartesi günü Kiziryan kaymakamlıkta saygıyla ağırlanır ve kaymakam Ali Rıza Bey kendisine Ermeni halkının yol hazırlıkları için bir hafta süresinin olduğunu bildirir. Din adamı asker ailelerinin muaf tutulmasını sağlamak için uğraşır, ama bir sonuç alamaz. Kendisi de 19 Ağustos'ta yola çıkan son kafileyle şehirden ayrılır. Bu arada Ermenilerin evlerinin yağmalanmasına tanık olur. Bütün kafileler, Eskişehir tren garına yönlendirilirler; batıdan gelen binlerce sürgün burada eğreti koşullarda kamp kurmuştur. Bu aşamada asker ailelerinin civar köylere dağıtılacağını bildiren bir emir gelir. Bu noktadan itibaren Sivrihisar Ermenilerinin kaderi ya koyun taşımacılığında kullanılan iki katlı yük vagonlarına bindirilerek tren yoluyla ya da yaya olarak Pozantı istikametine, Adana’ya doğru tehcir edilen diğer sürgünlerin kaderiyle birleşir.
Felaketzedelerin tanıklığına göre Sivrihisar Ermenileri şimdi Suriye sınırları içerisinde bulunan Rakka ve Der Zor'a doğru sevk edilmişlerdi.
Zaim Ağa Konağı
Zaimağa Konağı Kuvayı Milliye’nin kurduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Bakanlar Kurulunun Kurtuluş Savaşı sırasında ve en kritik bir dönemde Ankara dışında ilk kez toplandığı ve önemli kararlar aldığı bir konaktır.
Zaim Ağa Konağı
Bu toplantı, Ankara dışında yapılan ilk Bakanlar Kurulu toplantısı olarak tarihteki yerini alır. Sakarya Meydan Muharebesi sonrası İtilaf Devletlerinden gelen ateşkes teklifine son şeklini vermek için 24 Mart 1922 Cuma günü Başkomutan Gazi Mustafa Kemal ve Ankara Hükümeti’nin Bakanları Sivrihisar’a gelirler. O gece Zaimağa Konağında alınan kararlar Ankara’ya gönderilir. Bakanlar Kurulu ateşkesi Anadolu’nun hemen boşaltılması şartı ile kabul eder.
8 Mart 1922 Salı günü Başkomutan Mustafa Kemal’in davet ettiği Sovyet Rusya Büyükelçisi Aralov Zonaryev ve Azerbaycan Büyükelçisi İbrahim Abilov da Sivrihisar’a gelir. Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa, askeri ve sivil zevat Zaimağa Konağında ağırladıkları misafirlerle sabaha kadar gündemdeki konuları görüşürler. Bakanlar Kurulu’nun 29 Mart Çarşamba sabahı 1. Ordu Karargahına intikal ettiği kayıtlarda mevcuttur.
Zaimoğlu ailesinin Orta Asya’dan Malatya Darende’ye gelen Selçuklu soyundan olduğu, Irak’ın fethinden sonra Kerkük bölgesine yerleştiği, buradan ayrılarak Kerkük bölgesinde Zeamet sahibi yapıldığı zeamet sahibinin Kara Zaim olduğu bilinmektedir.
Geçen zaman içerisinde o bölgede büyük güç kazandığı hakimiyetinin artması üzerine çekemeyenler tarafından Kara Zaim’in isyan edip müstakil olmak istediği iddia edilir. Kendisi saray tarafından azledilir ve öldürülür. Üç oğlu Anadolu’ya sürülür. Büyük kardeş Adana’ya (adanalı Zaim Oğlu ailesi), ortanca kardeş Karadeniz (Rize’deki Senatör olan Turgut Zaim, Milletvekili Rasim Zaimoğlu) küçük 7-8 yaşlarındaki çocuk sadık ailelere Darende’ye gelir. Geçen zaman içerisinde; Kara Zaim’in haksızlığa uğradığı sarayca anlaşılması üzerine saray çocukların bulunmasını ister. Küçük çocuk bulunur. Devrin Padişahı tarafından Sivrihisar Sancağı’nın zamet sahibi yapılır. Zaim Zade Mehmet Ağa Sivrihisar Bölgesinde devlet adına vergi toplar. Atlı sipahi besler. Bu durum Osmanlı’nın çöküşüne kadar devam eder. Zaim Zade Mehmet Efendinin 3 oğlu vardır. (Hasan, Ali, Şefik) bilindiği ikametgahları yenice mahalledir. 1. Konak Şefik, 2. Konak Ali, 3. Konak Hasan Ağa Konağı (yıkılmış yerine evler yapılmıştır.)
Geniş bir bahçe içinde yer alan konak, iki katlı olarak inşa edilmiştir. Ayrıca altta yarım kat yüksekliğinde bir bodrumu mevcuttur. Zaimoğlu adıyla anılan Ali Zaimoğlu tarafından inşa ettirilen yapının, usta adı bilinmemekte, ancak ahşap işlerinin Hafız Ahmed Elmas’ın eseri olduğu söylenmektedir.
Konağın bodrum ve giriş kat duvarları yığma çamur harçlı kırma moloz taş; üst katları ahşap çatkı arası tuğla ve kerpiç dolgulu karkas şeklinde inşa edilmiştir. Üstü kırma çatılı ve oluklu kiremitle örtülüdür. Kuzey (giriş) cephesi sokağa bakan konağın arka ve doğu yanında bulunan bahçesi ve avlusu (hayatı) yüksek duvarlarla çevrilidir. Buraya doğrudan açılan çift kanatlı ahşap bir borda kapı mevcuttur.
Konağın müştemilatı, yapının kuzeybatı köşesine bitişik tandırevi dışında yıkılmıştır. İçinde biri çok büyük, diğeri ona göre daha küçük iki ocak ile ahşap ambar ve raf elemanları bulunan bu kısım da harap durumdadır.
Doğrudan bahçeyle ve giriş katıyla bağlantılı olan bodrum katı; kiler, depo, ahır, ambar ve şaraphana gibi bölümlere ayrılmıştır. İç sofalı bir plana sahip üst katlar ise tamamen ikamet amaçlı olarak düzenlenmiştir.
Sokaktan devşirme mermerlerle kaplı iki yönlü dış merdivenden çıkılarak, çift kanadı ahşap bir kapıyla konağın alt kat sofasına girilmektedir. Ortada kuzey-güney yönünde uzunlamasına dikdörtgen planlı bu sofanın dört köşesine birer oda yerleştirilmiş; odaların aralarına gelen boşluk alanlardan batıdaki üst kata çıkan merdivene ayrılmış; doğudaki, eyvan olarak değerlendirilmiştir. Plânda dışarı doğru çıkma yapan eyvanın köşesinden helaya geçilmektedir. Zemini ve tavanı tahta döşemeli sofanın güney ucuna duvar boyunca bir sedir konulmuştur. Bu kattaki odaların dördü de oturma amaçlı olarak düzenlenmiştir. Bunların kışlık oldukları da söylenebilir.
Sofadan tek kanatlı ve kısmen işçilikli ahşap birer kapı ile girilen bu mekanların hepsinde de sedir, yüklük ve dolap elemanları mevcuttur. Doğu taraftaki odaların işlemek yüklükleri çiçeklikli dir ve her ikisinin de köşesinde gusülhanesi bulunmaktadır.
Ahşap bir merdivenle konağın üst katına çıkılmaktadır. Ortada geniş, uzunlamasına dikdörtgen hacim ve onun iki güzünde köşelere yerleştirilmiş odalarla şekillenen bu katın iç sofalı mekan organizasyonu büyük ölçüde giriş katının planını tekrarlamaktadır . Her iki ucuna, kıvrımlı profilli kolçaklarıyla gösterişli sedirlerin konulduğu sofanın tahta çıtalı tavanının ortasında bir göbek yer almaktadır.
Duvarlarındaki küçük alçı raflar ve eyvanın kuzey duvarına yerleştirilen süslemeli mermer lavabo ile tahta döşemeli zemindeki kare formlu ızgaralı bir delik mekanın göze çarpan elemanlarıdır. Pencere sayısının çokluğu nedeniyle bu kattaki mekanlar, alttakilerden daha aydınlıktır.
Odaların giriş kapıları oyma ve geçme tarzında özenli ahşap süslemelere sahiptir. Genelde iç düzenlemesi ve elemanları itibariyle birbirlerine yakınlık gösteren bu mekanlardan sokak yönündekiler çıkmalarla genişletilmiştir. Bunlar iç süslemeleriyle de diğerlerinden daha özenlidir. Odalarda pencere önlerine kolçaklı sedirler yerleştirilmiş, duvarlardan birisi, dolap ve çiçeklikli ahşap yüklüklerle kaplanmış; yüklüklerin bir tarafı gusülhane olarak değerlendirilmiştir. Ahşap tavanlar ve duvarlara yerleştirilen gömme dolaplar da nitelikli ahşap işçiliği sergilemektedir.
Isıtmanın daima soba ve pirinç mangallarla sağlandığı anlaşılan odalarda ocak yoktur. Soba deliklerinin ise özgün olduğu görülmektedir.
Yapının dışta en belirgin süslemesini üst kat cephelerinde tuğlaların çeşitli şekillerde istiflenmesi ile biçimlenen bezemeler oluşturmaktadır. Çıkmalar, bunları ve saçakları taşıyan profilli ahşap konsollar, demir pencere şebekeleri, açıkta bırakılan ahşap hatıllar ve çatkılar yapının sokak cephesinde hareketli ve simetriğe yakın bir dekorasyon oluşturmaktadır. Düz tahta kaplamalı saçaklar ve çift kanatlı ahşap dış kapılar ise sadedir.
Konak, dıştaki yalın görünüşüne rağmen içte zengin bir süsleme programına sahiptir. İç mekanlardaki süslemeler; oda kapıları, dolaplar, yüklükler, tavanlar, alçı raflar ve sedirlerde görülmektedir. Bezemeyi oluşturan motiflerin tümü geometrik ve bitkisel karakterlidir. Ahşap süslemelerde oyma, geçme ve yüzeyler üzerine çakılan çıtalarla bezeme kompozisyonları meydana getirilmiştir. Çıtalı tavan süslemelerinin ana motifini ince çıtalarla şekillenen küçük kareler içindeki stilize çarkıfelek motifleri ve “S” kıvrımları oluşturmaktadır. Bunların ortasındaki göbeklerde ayrıca metal süs unsurları da kullanılmıştır.
Sofaların ve odaların duvarlarında görülen alçı lambalıklar da süslemek elemanlardır. Başka yapılarda da gördüğümüz bu tarz rafların alt kısımlarında simetrik bir kompozisyon oluşturacak şekilde geometrik motifler yer almakta; onun altındaki üçgen panonun içinde tasvir edilen soyut bir çiçekli bitkinin üst köşelerinde, Arapça kabartma olarak yazılan “MaşaAllah 1320” ibareleri okunmaktadır.
Sivrihisar evleri
Sivrihisar evleri
(Resim: Sivrihisar evleri)
Sivrihisar 19.yy ın ikinci yarısından sonra idari teşkilatta mülki taksimatın en küçük parçası olan nahiye statüsünü sürdürmüştür. Kent 19.yy a kadar Hüdavendigar Sancağına bağlı bir nahiye iken daha sonra Ankara sancağına bağlı bir kasaba, cumhuriyetten sonra ise Eskişehir iline bağlı bir ilçe olarak yönetilmiştir.
Ulu Camii
Ulu Camii Anadolu’nun en büyük ahşap direkli, düz çatılı camilerinden. Çatısını 67 adet ağaç sütun tutuyor. Çeşitli yerlerinde bulunan kitâbelere göre yapı, ilk defa 1232 yılında Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad’ın saltanatında Emîr Cemâleddin Ali Bey tarafından inşa ettirilmiştir. 1274-75 yıllarında III. Gıyâseddin Keyhusrev’in nâiblerinden Abdullah oğlu Emînüddin Mîkâil Bey’in yaptırdığı müdahaleyle bugünkü görünümüne kavuşan camiye 1409-10 bir minare eklenmiştir. Mihrabın da 1439-40 yılındaki onarımda yerleştirildiği düşünülmektedir. 1778 de bir tamir daha geçiren cami 1956-1959 yıllarında onarımdan geçmiştir.
Çeşitli geometrik şekillerin ahenkli bir birleşiminden oluşan minberi ise şaheser sanat eseri olarak nitelendiriliyor.
Ulu Cami’nin kuzeyine düşen ve 1327 - 1328 yılları arasında MelikŞah tarafından, kardeşi Sultan Şah için yaptırılan Alimşah Kümbeti, Anadolu Selçukluları'ndan Necibiddin Mustafa’nın karısı adına yaptırdığı Hoşkadem Camii ve 1492 yılında Şeyh Baba Yusuf tarafından yaptırılan Kurşunlu Camii şehrin diğer önemli tarihi eserleri.
Sivrihisar şehirle bütünleşmiş ve ilçenin medar-ı iftiharı olan Nasreddin Hoca’nın da doğum yeri. Türk halk mizahının büyük filozofu Nasreddin Hoca, 1208’de Sivrihisar’ın Hortu Köyü’nde doğdu. Köyün adı 1999’da Nasreddin Hoca olarak değiştirildi. Hoca’nın evi halen burada varlığını sürdürüyor. İki katlı ev, belediyeden anahtarı alınarak gezilebiliniyor. Hortu Köyü Sivrihisar’a 26 kilometre uzaklıkta.
(Resim: Kurşunlu Camii ve solda Dr.İhsan Sarıkardaşoğlu evi)
(Resim: Sivrihisar eski hükümet konağı)
Sivrihisar 1684 yılında Kaza haline getirilmistir. Sivrihisar idari yönden 1846 yilinda Ankara'ya, 1912 yilinda da Eskisehir iline bağlanmıştır. Birinci Dünya Savasindan sonra kısa bir süre Yunan işgaline ugrayan ilçe 20. Eylül 1921 yılında düsman işgalinden kurtarılmıştır. Sivrihisar Ilçesinin yüzölçümü 2987 Km2 olup rakımı(denizden yüksekliği) 1070 mt.dir. İlçemizde karasal iklim türü hakimdir.
Nüfus Durumu
2007 yılı Adrese dayalı nüfus sayimina göre ilçemizin toplam nüfusu 22.258 olup, 8466 İlçe Merkezinde, 13 792'i Kasaba ve Köylerde oturmaktadir.
İdari Durum
Sivrihisar Ilçesi Eskisehir iline bağlı ve bu ile uzaklığı 100 km dir. İlçemize bağlı 3 kasaba , 61 köy, 27 mandıra ve yayla mevcuttur.
Sosyal Durum
İlçemize bağli tüm köylerimizde elektrik ve telefon vardir. Nüfusun yaklasik %30'u ilçe merkezinde % 15'i kasabalarda ve % 55''ide köy ve yaylalarda oturmaktadir. Halkın % 80'ine yakın kısmı tarım ve hayvancılıkla % 20'si ise Küçük Sanat ,Ticaret ve Serbest Meslek erbabıdır. Bütün köylerde içme suyu mevcut, bazı köylerde yetersizdir. İlçe merkezinde hem kaloriferli hemde sobalı ev kiralamak mümkündür. Sobalı evlerde yaklaşık kira bedeli 100-150 ytl civarındayken kaloriferli konutlardaki kira bedeli 180-250 ytl arasındadır.
Egitim ve Kültür Durumu
5 adet Ilçe Merkezinde olmak üzere toplam 25 adet Ilkögretim Okulu,1 adet Teknik Endüstri Meslek Lisesi,1 adet Imam Hatip Lisesi,1 adet Kiz Meslek Lisesi,1 adet Anadolu Lisesi,1 adet Fahri Keskin Anadolu Öğretmen lisesi,1 adet Ticaret Meslek Anadolu lisesi,1 adet Saglik Meslek Lisesi,1 adeti Ilçe Merkezinde 1 adeti de Kaymaz Kasabasinda olmak üzere 2 adet Genel Lise vardır.
Ekonomik Durum
Ilçe ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. Halkın %80'i tarım ve hayvancılıkla, geri kalanı da Küçük Sanat ve Ticaretle uğraşmaktadır. İlçe hudutlari içerisinde 2.984.986 dekar araziden çesitli hububat, çesitli sebze ve seker pancarı yetiştirilmekte olup, sebzecilik gelişme aşamasındadır. Yetiştirilen başlıca ürünler, buğday, arpa, patates, şeker pancarı, baklagiller, yulaf ve üzümdür. Az miktarda soğan, elma ve armut yetiştirilmektedir.
Ilçemizde 33 adet tarımsal amaçlı kooperatif bulunmaktadir. Bunlardan 26 adeti sulama kooperatifi, 7 adeti tarimsal kalkınma kooperatifidir. Ilçemizdeki hayvan varlığı :125.165 küçük bas, 13.005 adet büyükbas hayvan mevcuttur. Bölgemiz hayvancılığından istenilen miktarda verim saglanabilmesi için gerekli çalışmalar yürütülmektedir. Bunların başında ırk islahı, sun'i tohumlama çalışmaları gelmektedir.
Ulaşım Durumu
Sivrihisar ilçesi Eskisehir'e 100 km.,Ankara iline 135 km.'dir. Ilçemize bagli köylerimizin ulaşım durumu itibari ile yolları yaz kış trafiğe açıktır. İç Anadolu Bölgesi’nde, Eskişehir İli’ne bağlı bir ilçe olan Sivrihisar, doğuda Günyüzü ve Ankara, batıda Çifteler ve Mahmudiye, kuzeyde Beylikova ve Mihallıçcık, güneyde ise Konya ve Afyon ile çevrilidir. Eskişehir’in güneydoğu kesiminde yer alan Sivrihisar’ın dalgalı düzlüklerden oluşan bir arazi yapısı vardır. İlçenin orta kesiminde kuzeybatı güneydoğu doğrultusunda uzanan Sivrihisar Kütlesi ismi ile bilinen, yüksekliği 2000 m.ye ulaşan bir kütle bulunmaktadır.
İlçe topraklarından kaynaklanan sular Sakarya Nehri ile Porsuk Çayı’na akarlar. Porsuk Çayı aynı zamanda kuzeydoğuda ilçenin doğal sınırını oluşturur. Denizden 1.070 m. yüksekliktedir. İlçe topraklarında barit, demir, flüorid, jips, talk, toryum ve tuğla kiremit hammaddesini içeren maden yatakları bulunmaktadır.
Sivrihisar ilçesinde şehre hakim kayalık bir tepe üzerinde bulunan Sivrihisar Saat Kulesini Kaymakam Mahmut Bey ile Belediye Reisi Yüzügüllü Hacı Mehmet Efendi tarafından l900 yılında yaptırılmıştır. l902-l903 tarihli Ankara Salnamesinde Saat Kulesinin l316’da (l898) yapıldığı, saatinin de Avrupa’dan getirilmiştir.
Sivrihisar yöresel kıyafetleri oldukça ilginç ve zengindir. Sarkasız, cepkesiz ve cebesiz gelin olmazdı. Altın sırma, zengin motif ve işlemelerle süslenmiş özel gün giysilerini şimdi bulabilmek çok zor. Artık talep olmadığı için üretilmiyorlar. Yukarıdaki fotoğrafta gördüğümüz giysiler artık bir antika.
Cebe ve İncili Küpe
Medeniyetler beşiği Anadolu, ilk altın paranın ve ilk altın takının doğduğu topraklar... Hitit, Asur, Urartu, Frigya, Lidya, İyonya, Pers, Greko-Pers, Helen, Roma, Bizans, Selçuk ve Osmanlı uygarlıklarının elinde evrilen ve bugüne gelen altın, bin yıllardır yaşamla iç içe Anadolu’da. Sivrihisar ilçesi ile birlikte anılan göz alıcı ‘cebe’nin temelini, altın teller oluşturuyor ve takılar tıpkı halı yapar gibi tezgâhlarda örülüyor. 1850'lerde Sivrihisar'a yerleşen Ermeniler ayrıldıkları 1917 yılına kadar Sivrihisar'ı önemli bir ticaret merkezi yapmışlar ve burada kuyumculuğu geliştirmişlerdir. ‘İncili küpe’ de kentin klasiği. Hıristiyan geleneklerine dayanan küpenin orijinali, İsa ve 12 havarisine gönderme olarak 12 inciden üretiliyor.
Sivrihisar ve yöresine ait bir antik değer olan CEBE Ermeni ustalar tarafından zamanında Reşat altını eritilerek yapılırmış. Bu bilezikler Sivrihisar'da çok yaygındı. Trabzon bileziğini andıran fakat formu biraz daha farklı olan bu bileziği yalnızca bu yörede görme şansınız var. O da eski ailelerde..
Açık Hava heykelleri
Aşık Mehmet, Hasan, Kemal
Açık Hava heykelleri
Aşık Mehmet, Hasan, Kemal
(Resim: Sivrihisar'ın renkli kişiliklerinden Hakkık Kardeşler- Hasan, Kemal, Mehmet)
Zeliha SOYCAN: 01.07.1886 yılında doğmuştur. Zale ana 4 evlilik yapmıştır. İlk evliliğini Hasan’ın babasıyla, ikinci evliliği Kemal’in babasıyla, üçüncü evliliğini Aşık Mehmet’in babasıyla, son evliliğini ise Yenice mahallede oturan “Dörtgöz” emmi ile yapmıştır. Zale Ana 05.11 1976 günü 90 yaşındayken hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.
FEDAKÂR KADIN ZALE ANA
Kısaltılmış ismi Zale (Zeliha) Anadır. Zale Ana çok fedakâr kadındı. Halkımız arasında Zale Ananın sütünden böyle olmuşlar dedikodusu üzerine, adeta üzerlerine titrerdi. Onların yolunca varır, bir dediklerini iki etmez, onları çok severdi. Zale Ana çok temiz bir kadındı. Ölene kadar Hakıkların elbiseleri tertemiz, giydikleri pırıl pırıldı. Zale Ana onlara tavuk yumurtası bile yedirmezdi, sebep olarak da tavukların çöplüklerde gezmesi ve oradan beslenmelerini gösterirdi. Yaygın kanı oralarda gezinen tavukların ve yumurtasının kirli ve pis olduğuydu. Zale Ana ölene kadar çeşit çeşit yemekler yaparak onların aç kalmaması için mutfaktan çıkmazdı, güzel yemekler yapardı. En güzel yaptığı yemek kelem dolması ve yaprak dolmasıdır.
Mehmet AYAŞ: 25.04.1937 doğumlu, baba adı Abdullah, ana adı Zeliha’dır. Mihalıççık ilçesi Yarıkçı köyündendir. Kardeşlerin içinde en küçük kardeştir. Âşık Mehmet’in İki ablası ve iki ağabeyi vardır. Ablaları Ayşe Hanım BİLİR 25.11.1908 doğumlu, diğer ablası Emine AYAŞ ise 11.11.1915 doğumludur. Ağabeylerinden İbrahim AYAŞ 01.01.1926,diğer Ağabeyi Yusuf AYAŞ ise 01.01.1927 doğumludur. Âşık Mehmet 29.11.2003 günü hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.
Kemal KARA: 1928 yılında doğmuştur. Kemal kardeşlerin içinde ortanca olanıdır. Kemalin babası Sivrihisar ilçesi İlören köyündendir. 1997 yılında hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.
Hasan Hüseyin VARİŞLİ: 1915 (1331) yılında doğmuştur. Herkesin sadece Hasan demesine rağmen asıl adı Hasan Hüseyin’dir. Kardeşlerin en büyüğüdür. Hasan’ın babası Sivrihisar ilçesi Siliban (İstiklal Bağı) köyündendir. 12.09.1999 yılında hakkın rahmetine kavuşmuştur. Mezarı Balaban mezarlığındadır.
