Doktor Nâzım Bey (d. 1872 Selanik Yunanistan – ö. 26 Ağustos 1926, Ankara), Türk doktor. İttihat Terakki Cemiyeti’nin önde gelenlerinden. Son Talât Paşa hükümetinin maarif nazırı. 1916-1918, Fenerbahçe Kulübü Başkanı. Atatürk' e suikast girişimi nedeniyle idam edildi.
1872-1913 Dönemi
İttihat ve Terakki'nin hep perde arkasında kalan, ama bütün yaşamsal eylemlerinde imzası olan komitacıdır. Mahalle mektebi ve rüstiyeye devam etti. İstanbul Askeri Tıbbıye İdadisi'ne girdi. Askeri Tıbbiyeyi Şahane'ye (Askeri Tıp Fakültesi) devam ederken İttihadi Osman-i Cemiyetine girdi. Örgütün avrupa'da yayın yapmasının daha rahat olması nediniyle seçilen bazı üyeler Avrupa'ya yollanıyordu. Nazım da Paris'e kaçtı. Burada Sorbonne Üniversitesi Tıp Fakültesine kaydoldu. Paris'te Ahmed Rıza ile birlikte Osmanlı Terakki ve İttihat cemiyetini (sonradan İttihat ve Terakki) kurdu.
Başkanlıktan kaçındığı için cemiyetin başkanı Ahmed Rıza oldu. Örgütün yayın organı olan Meşveret'in ilk sayısını 1 Aralık 1895'te yayımladı. Aynı yıl, fakülteden jinekolog doktor olarak mezun oldu. Paris hastanesinde göreve başladı. İkinci Abdülhamit'in 1896 yılında İttihat ve Terakki örgütünün darbe yapacağına ilişkin istihbarat alması üzerine, Osmanlı hükümetinin baskılarıyla Paris hükümeti Doktor Nazım ve arkadaşlarını sınırdışı etti. Belçika'da eylemlerine devam eden örgüt, yine İkinci Abdülhamit'in ısrarlarıyla sınırdışı edilerek İsviçre'ye geçti. burada, Tunalı Hilmi, Abdullah Cevdet gibi isimlerin de aralarında bulunduğu aydınları örgüte kazandırdıktan sonra, kaçak olarak Paris'e gitti.
Osmanlı muhalefetinin ilk kongresi sayılan 4-9 Şubat 1902 Paris kongresi'nde Prens Sabahattin'ci grupla düşünsel ayrılığa düştü. Kongreden sonra, İngiliz desteğini savunan sabahattinci grup partiden ayrıldı. aynı tarihlerde İstanbul'da hakkındaki ilk idam kararı verildi. Selanik'teki harbiyeli subayları örgütlemek üzere Paris'ten rum komitacıların yardımıyla Selanik'e geçti. Selanik'teki örgütlenme Paris'teki merkezden bağımsız bir hal almaya yüz tutunca sivil Paris ve askeri Selanik 27 Eylül 1907'de birleşme kararı aldı.
Hürriyetin dağa çıkarak kazanılacağına kanaat getirildikten sonra İzmir'deki orduyu Selanik ordusuna katmak görevi Doktor Nazım'a düştü. Tütüncü Yakup Ağa kimliğiyle İzmir'de dükkân açtı. Makedonya'daki Enver Paşa harekatının ardından İkinci Meşrutiyet ilan edildi. Doktor Nazım yeni kurulan hükümette, istememesine karşın Maarif Bakanı oldu.
31 Mart İsyanı sırasına örgütün genel sekreteriydi. Hürriyet ve İtilaf fırkasının iktidar olmasıyla başlayan ittihatçı avı sırasında 9 Kasım 1912'de Yunanistan'da yakalandı. Babıali baskınının ardından iktidara gelen ittihatçıların çabalarıyla serbest bırakıldı ve yurda döndü.
1914-1922 Dönemi [değiştir]Son ana kadar Osmanlının I. Dünya Savaşı'nda tarafsız kalması gerektiğini düşündü ve böyle olacağına inandı. 1918'de, Talat Paşa hükümetinde maarif nazırı oldu. Almanya'nın yenilmesinden sonra hükümet düştü. Doktor Nazım'ın savaşa devam etme teklifine karşın parti çekilme ve kendini feshetme kararı aldı. Anadolu'ya geçmek isteyen Doktor Nazım yurtdışına yollandı.
5 Temmuz 1919'da ikinci kez idama mahkum edildi. Avrupa'da verimsiz olduğunu, Ankara'ya geçmek istediğini Mustafa Kemal Paşa'ya birden çok kez yazdıysa da cevap alamadı. 1922'de Berlin'de Ermeniler tarafından düzenlenen suikastten kurtuldu. Suikast olayından sonra Mustafa Kemal, Doktor Nazım'ın yurda dönmesine izin verdi.
1922-1926 Dönemi [değiştir]İzmir'e yerleşen Doktor Nazım siyasetten elini eteğini çekti. Cumhuriyetin ilanından sonra da bacanağı dışişleri bakanı Doktor Tevfik Rüştü Aras başta olma üzere eski ittihatçılarla görüşmeye devam etti.
1926 İzmir suikasti'nin ardından tutuklandı. İstiklal Mahkemesi'nde yargılandı. Ama yine de üçüncü kez idama mahkum edildi. Bu kez kaçamadı ve 26 Ağustos 1926'da idam edildi.
Osman Selim Kocahanoğlu ise kesin kanıtlara dayamamakla birlikte, Doktor Nazım'ın süikaste bir yerinden bulaştığını söyler.
1872-1913 Dönemi
İttihat ve Terakki'nin hep perde arkasında kalan, ama bütün yaşamsal eylemlerinde imzası olan komitacıdır. Mahalle mektebi ve rüstiyeye devam etti. İstanbul Askeri Tıbbıye İdadisi'ne girdi. Askeri Tıbbiyeyi Şahane'ye (Askeri Tıp Fakültesi) devam ederken İttihadi Osman-i Cemiyetine girdi. Örgütün avrupa'da yayın yapmasının daha rahat olması nediniyle seçilen bazı üyeler Avrupa'ya yollanıyordu. Nazım da Paris'e kaçtı. Burada Sorbonne Üniversitesi Tıp Fakültesine kaydoldu. Paris'te Ahmed Rıza ile birlikte Osmanlı Terakki ve İttihat cemiyetini (sonradan İttihat ve Terakki) kurdu.
Başkanlıktan kaçındığı için cemiyetin başkanı Ahmed Rıza oldu. Örgütün yayın organı olan Meşveret'in ilk sayısını 1 Aralık 1895'te yayımladı. Aynı yıl, fakülteden jinekolog doktor olarak mezun oldu. Paris hastanesinde göreve başladı. İkinci Abdülhamit'in 1896 yılında İttihat ve Terakki örgütünün darbe yapacağına ilişkin istihbarat alması üzerine, Osmanlı hükümetinin baskılarıyla Paris hükümeti Doktor Nazım ve arkadaşlarını sınırdışı etti. Belçika'da eylemlerine devam eden örgüt, yine İkinci Abdülhamit'in ısrarlarıyla sınırdışı edilerek İsviçre'ye geçti. burada, Tunalı Hilmi, Abdullah Cevdet gibi isimlerin de aralarında bulunduğu aydınları örgüte kazandırdıktan sonra, kaçak olarak Paris'e gitti.
Osmanlı muhalefetinin ilk kongresi sayılan 4-9 Şubat 1902 Paris kongresi'nde Prens Sabahattin'ci grupla düşünsel ayrılığa düştü. Kongreden sonra, İngiliz desteğini savunan sabahattinci grup partiden ayrıldı. aynı tarihlerde İstanbul'da hakkındaki ilk idam kararı verildi. Selanik'teki harbiyeli subayları örgütlemek üzere Paris'ten rum komitacıların yardımıyla Selanik'e geçti. Selanik'teki örgütlenme Paris'teki merkezden bağımsız bir hal almaya yüz tutunca sivil Paris ve askeri Selanik 27 Eylül 1907'de birleşme kararı aldı.
Hürriyetin dağa çıkarak kazanılacağına kanaat getirildikten sonra İzmir'deki orduyu Selanik ordusuna katmak görevi Doktor Nazım'a düştü. Tütüncü Yakup Ağa kimliğiyle İzmir'de dükkân açtı. Makedonya'daki Enver Paşa harekatının ardından İkinci Meşrutiyet ilan edildi. Doktor Nazım yeni kurulan hükümette, istememesine karşın Maarif Bakanı oldu.
31 Mart İsyanı sırasına örgütün genel sekreteriydi. Hürriyet ve İtilaf fırkasının iktidar olmasıyla başlayan ittihatçı avı sırasında 9 Kasım 1912'de Yunanistan'da yakalandı. Babıali baskınının ardından iktidara gelen ittihatçıların çabalarıyla serbest bırakıldı ve yurda döndü.
1914-1922 Dönemi [değiştir]Son ana kadar Osmanlının I. Dünya Savaşı'nda tarafsız kalması gerektiğini düşündü ve böyle olacağına inandı. 1918'de, Talat Paşa hükümetinde maarif nazırı oldu. Almanya'nın yenilmesinden sonra hükümet düştü. Doktor Nazım'ın savaşa devam etme teklifine karşın parti çekilme ve kendini feshetme kararı aldı. Anadolu'ya geçmek isteyen Doktor Nazım yurtdışına yollandı.
5 Temmuz 1919'da ikinci kez idama mahkum edildi. Avrupa'da verimsiz olduğunu, Ankara'ya geçmek istediğini Mustafa Kemal Paşa'ya birden çok kez yazdıysa da cevap alamadı. 1922'de Berlin'de Ermeniler tarafından düzenlenen suikastten kurtuldu. Suikast olayından sonra Mustafa Kemal, Doktor Nazım'ın yurda dönmesine izin verdi.
1922-1926 Dönemi [değiştir]İzmir'e yerleşen Doktor Nazım siyasetten elini eteğini çekti. Cumhuriyetin ilanından sonra da bacanağı dışişleri bakanı Doktor Tevfik Rüştü Aras başta olma üzere eski ittihatçılarla görüşmeye devam etti.
1926 İzmir suikasti'nin ardından tutuklandı. İstiklal Mahkemesi'nde yargılandı. Ama yine de üçüncü kez idama mahkum edildi. Bu kez kaçamadı ve 26 Ağustos 1926'da idam edildi.
Osman Selim Kocahanoğlu ise kesin kanıtlara dayamamakla birlikte, Doktor Nazım'ın süikaste bir yerinden bulaştığını söyler.
